Psychosomatyka ‒ kiedy choroba zaczyna się w głowie…

Nie zdziw się, kiedy lekarz, nie mogąc znaleźć przyczyn twoich dolegliwości, odeśle cię do psychoterapeuty. Niektóre choroby, mimo że dają realne fizyczne objawy, swoje źródło mają w emocjach. Jak je leczyć?

„Jest niepisana zasada między psychoterapeutami a lekarzami medycyny”

Agnieszka Iwaszkiewicz, psychoterapeutka z Laboratorium Psychoedukacji, przyznaje, że coraz częściej trafiają do niej pacjenci, którym lekarz medycyny polecił konsultację z psychoterapeutą. Z jakimi chorobami przychodzą?

‒ Zwykle są to schorzenia układu pokarmowego: wrzody, choroby czynnościowe jelit, choroba Leśniowskiego-Crohna, ale także przewlekłe problemy z zatokami, choroby tarczycy (Hashimoto), migreny, zaburzenia metaboliczne, np. tężyczka, oraz alergie, astma i choroby skóry. Lub objawy niespecyficzne: duszności, kołatanie serca, ból brzucha, ucisk w mostku ‒ wylicza Iwaszkiewicz.

Specjaliści współpracują ze sobą dla dobra pacjentów.

‒ Jest niepisana zasada między psychoterapeutami a lekarzami medycyny, która działa w obie strony. Jeśli terapeuta podejrzewa, że źródło problemu może być realnie somatyczne, kieruje pacjenta do lekarza i na badania ‒ dodaje.

Choroba psychosomatyczna ‒ co to takiego?

Psychosomatyka to bardzo szerokie pojęcie. Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia choroby psychosomatyczne to „choroby przebiegające albo pod postacią zaburzeń funkcji, albo zmian organicznych dotyczących poszczególnych narządów czy układów, w przebiegu których czynniki psychiczne odgrywają istotną rolę w występowaniu objawów chorobowych i ich zaostrzeniu”. Czyli choroby, w których powstawaniu główną rolę lub jedną z głównych ról odgrywają czynniki psychiczne ‒ stres, emocje, konflikt, złość, lęk, frustracja, smutek, zwłaszcza jeśli są tłumione, niewyrażone albo przeżywane wielokrotnie ‒ i z którymi nie można sobie poradzić.

‒ Należy jednak wyraźnie podkreślić, że choroba psychosomatyczna nie jest zwykłą reakcją na stresującą sytuację ‒ mówi Agnieszka Iwaszkiewicz. ‒ Czym innym jest biegunka ze stresu spowodowanego np. jakimś ważnym, incydentalnym wydarzeniem, a czym innym wieloletnie dolegliwości związane z zespołem jelita nadwrażliwego ‒ wyjaśnia ekspert.

Jedną z zasadniczych różnic między zaburzeniami nerwicowymi a psychosomatycznymi jest to, że przyczynę nerwicowej reakcji ciała łatwo wytropić, bo efekt tej reakcji następuje dość szybko w stosunku do bodźca (np. ból brzucha, kołatanie serca i pocenie się rąk pojawiają się w dniu egzaminu lub poważnej rozmowy z partnerem), a przy chorobie psychosomatycznej już nie. Powód?

Reakcja fizyczna na długotrwały stres, traumatyczne przeżycie czy konflikt psychiczny jest odroczona w czasie. Dlatego właśnie zanim lekarz postawi właściwą diagnozę, mija często wiele miesięcy, a pacjent przechodzi wiele badań i konsultacji. W tym czasie objawy się zmieniają, znikają, powracają ‒ co oczywiście nie ułatwia sytuacji. Ani lekarzowi, ani pacjentowi.

Jak to rozpoznać?

‒ Psychosomatyka to worek, do którego można wrzucić wiele rzeczy ‒ podkreśla Agnieszka Iwaszkiewicz.

Dlatego według terapeutki z Laboratorium Psychoedukacji warto wyraźnie oddzielić choroby psychosomatyczne od dolegliwości psychosomatycznych. Choroby psychosomatyczne to te, w których przyczyną lub jedną z przyczyn może być komponent psychiczny i które dają realne objawy medyczne. Ich efekty widać w badaniach (np. stany zapalne w stawach przy reumatoidalnym zapaleniu stawów). Do takich chorób zalicza się tzw. psychosomatyczną siódemkę, zwaną też chicagowską siódemką.

Opisał ją w połowie poprzedniego wieku amerykański lekarz i psychoanalityk węgierskiego pochodzenia Franz Aleksander, który badał m.in. wpływ fizjologii na psychikę, zachowanie i rozwój człowieka. Do siódemki chicagowskiej zalicza się: wrzody układu pokarmowego (część nowszych badań co prawda wskazuje, że wrzody powoduje bakteria Helicobacter pylori, jednak ponieważ 4 na 5 nosicieli bakterii nie choruje, specjaliści z Academy of Behavioral Medicine Research doszli do wniosku, że wrzody nie są tylko i wyłącznie infekcją bakteryjną, ale trzeba w ich przypadku uwzględnić również czynniki psychologiczne), astmę, choroby jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, chorobę nadciśnieniową, niektóre choroby skóry i tarczycy.

Listę schorzeń psychosomatycznych można po kilkudziesięciu latach rozszerzyć o migrenę, zaburzenia odżywiania, zaburzenia snu, schorzenia autoimmunologiczne. I takie właśnie choroby, które dają prawdziwe efekty fizyczne potwierdzane badaniami medycznymi, ale ich powstanie i przebieg mają podłoże psychologiczne, warto leczyć, łącząc leki i zabiegi medyczne z psychoterapią.

Druga grupa zaburzeń psychosomatycznych to większe wyzwanie i dla lekarzy, i dla terapeutów. Są to bowiem realne objawy ze strony ciała, dla których nie wykryto żadnej przyczyny medycznej. Przykłady: wysypka i inne problemy skórne, duszności, kaszel, kołatanie serca ‒ jest objaw, ale nie można podporządkować go żadnej chorobie. W badaniach też nic nie wychodzi ‒ serce i płuca są zdrowie, brak alergii w wynikach testów alergicznych, wyniki badań neurologicznych bez zarzutu, a ból głowy lub pleców nie pozwala normalnie funkcjonować.

‒ I właśnie te objawy, które nie mają żadnych podstaw medycznych, dają podstawę do leczenia pacjenta psychoterapią ‒ mówi Agnieszka Iwaszkiewicz. Pytanie, jak się zorientować, że z przewlekłym bólem głowy lub zapaleniem zatok należy iść do psychoterapeuty, i co robić, żeby jak najbardziej skrócić czas diagnozowania.

– Niestety, kłopot polega na tym, że pierwsze doznanie jest fizyczne ‒ ból, dyskomfort itp. ‒ i ciężko natychmiast uznać je za psychosomatyczne. Po wykluczeniu somatyki, czyli po rzetelnych badaniach medycznych, można dopiero szukać pomocy u psychoterapeuty. Jeśli pacjent podejrzewa chorobę, która nie ma przyczyn organicznych, mimo że daje realne objawy fizyczne, i tak najpierw musi iść do lekarza medycyny, zrobić badania i dopiero potem próbować terapii ‒ tłumaczy Iwaszkiewicz.

Psychoterapia może pomóc?

Są pewne objawy, które mogą na samym początku terapii ukierunkować terapeutę. Kołatania serca mogą pojawiać się przy lękowych tendencjach, kłopoty z jelitami mają zwykle osoby kompulsywne, perfekcjoniści lub osoby przeżywające wstyd czy skrępowanie. Zaburzenia sercowe, duszności pojawiają się m.in. w przypadku kłopotu z relacjami. Natomiast nie ma tu sztywnych reguł i zawsze trzeba podejść indywidualnie do pacjenta.

Agnieszka Iwaszkiewicz zapytana, kto jest w grupie ryzyka, a kto nie, odpowiada: ‒ Pacjenci, którzy mają zdolność symbolizacji i przetwarzania różnych przeżyć w głowie, łatwiej przerabiają w psychice swoje konflikty wewnętrzne i dzięki temu rzadziej zapadają na choroby psychosomatyczne. A ci, którzy tego nie umieją, przeżywają te konflikty w ciele, co manifestuje się bólem, problemami skórnymi, wypadaniem włosów itp. Jeśli nie przerobimy problemu psychicznego, który nas dręczy, zacznie on dręczyć nasze ciało.

Niestety, wielu pacjentów z chorobami czy objawami psychosomatycznymi nawet na wyraźną sugestię lekarza nie idzie do terapeuty ‒ bo albo nie wierzą lekarzowi, że za ich stanem zdrowia mogą stać emocje, albo boją się łatki „chorego psychicznie”. Należy jednak terapię traktować jako część leczenia danej choroby.

‒ Terapeuta pokaże pacjentowi, jak reagować na wewnętrzny konflikt, i w trakcie psychoterapii nauczy przepracowywać owe konflikty czy też stres, emocje lub inne problemy w psychice. To pomoże uwolnić ciało od nękających je dolegliwości. Terapeuta może też pomóc zamienić mechanizmy obronne z tych pierwotnych na bardziej złożone ‒ opowiada psychoterapeutka.

Kiedy można uznać, że jest się wyleczonym?

‒ Wtedy, kiedy objawy ustępują, pacjent zamienia zachowania destrukcyjne na konstruktywne ‒ wyjaśnia Agnieszka Iwaszkiewicz. ‒ Ale nie da się całkowicie zlikwidować konfliktów wewnętrznych: na tym polega życie, zawsze coś będziemy przeżywać. Ważne jest umieć przeżywać ‒ dodaje.

Terapia to pomoc w danym momencie, nie ma gwarancji, że kiedyś objawy nie wrócą przy okazji jakiegoś wydarzenia, stresu. W trakcie leczenia chorób psychosomatycznych psychoterapią pacjent z reguły dowiaduje się, co uruchomiło jego dolegliwości, i uczy się postępować tak, by konflikt psychiczny, który przełożył się na objaw somatyczny, rozwiązać lub nazwać. Czasami wystarczy poznać problem, nazwać go, a nawet niekoniecznie rozwiązać, by objawy zniknęły.

Przestają wypadać włosy czy szaleć serce. Nie trzeba zmieniać pracy, gdy się w niej stresujemy, czasami wystarczy nauczyć się rozładowywać stres po pracy. Nie trzeba rozstawać się z partnerem, bo drażni nas swoim zachowaniem, wystarczy podjąć jakąś decyzję ‒ i to niekoniecznie „rozstajemy się”, ale np. „akceptuję to”. Jeśli to pomoże nam pozbyć się choroby, to… czemu nie spróbować?