Alergia – przyczyny, rodzaje, objawy, diagnostyka i leczenie

Alergia to jedna z najpowszechniej występujących chorób, dzięki czemu zyskała niechlubne miano choroby cywilizacyjnej. Obecnie mało kto nie boryka się z uczuleniem na kurz, pyłki roślin, sierść zwierząt czy alergeny pokarmowe. Objawy alergii potrafią uprzykrzyć życie, zwłaszcza w sezonie pylenia. Jakie są przyczyny alergii i czy można ją jakoś leczyć?

Co to jest alergia?

Alergia to nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na  alergeny, które w normalnych warunkach nie są szkodliwe i nie wywołują żadnych oznak uczulenia u osób zdrowych. Słowo alergia pochodzi z języka greckiego od wyrazów allos – inny i ergos – reakcja. Czynnikami odpowiedzialnymi za alergię są głównie białka, które wchodzą m.in w skład produktów spożywczych, pyłków roślin i komórek zwierząt. Mechanizm powstawania alergii jest skomplikowany. W odpowiedzi na substancje uznawane za obce, organizm broni się za pomocą komórek układu odpornościowego, takich jak granulocyty kwasochłonne, komórki tuczne, limfocyty oraz przeciwciała klasy IgE. W klasyfikacji ICD-10 alergia znajduje się pod symbolem T 88.4.

W ostatnich latach obserwuje się gwałtowny wzrost zachorowań na choroby alergiczne, a zwłaszcza alergiczny nieżyt nosa i astmę oskrzelową. Europejska Biała Księga Alergii określa choroby alergiczne mianem epidemii XXI wieku. W badaniu ECAP (Epidemiologia Chorób Alergicznych w Polsce) przeprowadzonym w 2014 roku, ponad 40 proc. badanych osób miało dodatnie testy na powszechnie występujące alergeny, a u prawie 50 proc. rozpoznano jedną lub więcej cech alergii.

Przyczyny i czynniki ryzyka alergii

Bezpośrednią przyczyną alergii jest niewłaściwa reakcja układu odpornościowego człowieka na kontakt z alergenem. Dostający się do organizmu alergen jest rozpoznawany przez komórki dendrytyczne, które prezentują go limfocytom T. Limfocyty T pobudzają limfocyty B do produkcji przeciwciał – immunoglobulin IgE. Te łączą się z komórkami tucznymi, które wydzielają histaminę i inne substancje powodujące rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie ich przepuszczalności oraz drażnienie zakończeń nerwowych. Skutkuje to pojawieniem się typowych objawów alergii. Stały kontakt z alergenem prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego organizmu.

Do czynników ryzyka zachorowania na choroby alergiczne należą:

• obecność alergenu oraz jego właściwości fizyko-chemiczne;
• czynniki genetyczne – rodzinne występowanie chorób alergicznych, szczególnie alergicznego nieżytu nosa; na rozwój odpowiedzi immunologicznej na powszechnie występujące alergeny mogą mieć wpływ geny zlokalizowane w obrębie różnych antygenów układów HLA;
• czynniki ryzyka we wczesnym okresie życia – mała masa urodzeniowa płodu, palenie papierosów przez matkę w ciąży;
• bierne palenie w okresie niemowlęcym i dzieciństwie;
• zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego;
• obecność w diecie dużej ilości utwardzonych tłuszczów roślinnych;
• narażenie na infekcje wirusowe.

Rodzaje alergii

Alergie dzieli się ze względu na rodzaj alergenu, który wywołuje objawy choroby. Możemy wyróżnić alergie wziewne, pokarmowe, kontaktowe oraz alergie na jad owadów.

Alergie wziewne

Alergie wziewne spowodowane są przez:

• pyłek roślin – najczęściej uczula brzoza, bylica i trawy. Alergia na pyłki traw i drzew zwykle występuje sezonowo, w okresie pylenia danych gatunków roślin;
• zarodniki grzybów – Alternaria, Stemphylium, Ulocladium. Stężenie zarodników pleśni jest największe latem, szczególnie w pomieszczeniach źle wentylowanych i wilgotnych. O alergii na zarodniki grzybów może świadczyć kaszel oraz duszności;
• roztocza kurzu domowego – w mieszkaniach może występować ponad 130 gatunków roztoczy, źródłem alergii są ich odchody. „Alergia na kurz” jest najczęstszą przyczyną alergicznego nieżytu nosa w Polsce. Objawia się występowaniem całorocznego nieżytu nosa oraz astmy oskrzelowej;
• naskórek zwierząt – alergeny znajdują się w wydzielinie gruczołów łojowych, ślinie, gruczołach okołoodbytnicznych, w naskórku i na sierści zwierząt. Bardzo łatwo przenikają do układu oddechowego i nawet jeśli zwierzę już z nami nie mieszka,  potrafią utrzymać się w powietrzu jeszcze przez cztery-sześć miesięcy. Najczęściej mówi się o alergii na psa lub kota, choć mogą uczulać też inne zwierzęta, takie jak świnki morskie, myszy, szczury czy konie.

Alergia pokarmowa

Alergie pokarmowe wywołują alergeny pochodzenia roślinnego, takie jak orzeszki ziemne, soja, pszenica lub gluten oraz alergeny pochodzenia zwierzęcego: mleko krowie, jaja, ryby i skorupiaki. Jednym z rodzajów alergii pokarmowej jest alergia na gluten obecny w pszenicy, życie i jęczmieniu. W przeciwieństwie do celiakii, alergia na gluten nie powoduje uszkodzeń w jelicie cienkim.  Do objawów alergii pokarmowej należą przede wszystkim zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha), ale też pokrzywka lub nieżyt nosa.

U dzieci, a szczególnie niemowląt, obserwuje się alergię na mleko, a dokładniej alergię na białka mleka krowiego – frakcje kazeinowe i serwatkowe. Alergia może manifestować się pod postacią atopowego zapalenia skóry, biegunek, pokrzywki, świądu, zaczerwienienia spojówek lub wycieku z nosa. Uważa się, że dziecko może „wyrosnąć” z alergii pokarmowej, co jest związane z dojrzewaniem układu immunologicznego dziecka.

Alergie na jad owadów

Owadami błonkoskrzydłymi, które powodują alergię są osy, pszczoły i szerszenie. U osób uczulonych objawy alergii mogą pojawić się zarówno po kilku/kilkunastu minutach, ale też kilku godzinach po użądleniu. Najbardziej niebezpieczne jest użądlenie w okolicy szyi, głowy i wewnątrz jamy ustnej, ponieważ może prowadzić do obrzęku krtani i śmierci spowodowanej uduszeniem. Łagodne objawy alergii na jad owadów to pokrzywka, obrzęk, bóle brzucha, nudności i wymioty. Nasilenie objawów ze strony układu krążenia może spowodować rozwój wstrząsu anafilaktycznego, który wymaga natychmiastowej pomocy lekarskiej.

Alergia skórna

Przyczyną alergii skórnej (kontaktowej) jest ekspozycja na metale: nikiel, chrom i kobalt, substancje obecne w kosmetykach oraz dodatki do pokarmów. Alergia kontaktowa prowadzi do wyprysku kontaktowego, czyli różnorodnych zmian skórnych – grudek, pęcherzyków, strupów, rumienia lub obrzęku skóry.

Alergia krzyżowa

Alergia krzyżowa to reakcja w jednym czasie na co najmniej dwa alergeny o zbliżonej budowie białkowej. Najczęściej jest to reakcja na alergeny pokarmowe i wziewne (brzoza i owoce) oraz alergeny pokarmowe i kontaktowe (np. lateks i owoce). Objawy reakcji krzyżowej to pieczenie i świąd języka, bóle brzucha, nudności, wymioty, wodnisty katar, łzawienie, a w skrajnym przypadku wstrząs anafilaktyczny.

Poniższa tabelka przedstawia reakcje krzyżowe między różnymi alergenami.

Objawy alergii

Alergie mogą manifestować się w różnorodny sposób, w zależności od czynnika wyzwalającego. W odpowiedzi na alergen mogą wystąpić objawy:

• skórne: obrzęk warg, języka, twarzy lub gardła, pokrzywka, zaczerwienienie skóry, świąd, wyprysk;
• ze strony układu oddechowego: katar, trudności w oddychaniu, kaszel;
• ze strony układu pokarmowego: kurczowe bóle brzucha, biegunki, nudności, wymioty, wzdęcia, przelewania;
• ogólne: gorączka, wstrząs anafilaktyczny;
• ze strony układu nerwowego: migreny, nadpobudliwość.

Rodzaje chorób alergicznych

Alergiczny nieżyt nosa

Alergiczny nieżyt nosa to zapalenie błony śluzowej nosa charakteryzujące się obecnością wycieku z nosa, zatkaniem nosa, świądem nosa i kichaniem. ANN powstaje w reakcji IgE zależnej jako odpowiedź na alergeny wziewne – roztocza, naskórki i sierść zwierząt oraz pyłki roślin.

Alergiczne choroby oczu

Do najczęściej występujących alergicznych chorób oczu należy alergiczne zapalenie spojówek, atopowe zapalenie rogówki i spojówek pojawiające się u osób z atopowym zapaleniem skóry (AZS) oraz kontaktowe zapalenie skóry powiek i spojówki, powstające po kontakcie z substancjami podanymi w okolice oka lub do spojówki. Typowe objawy chorób oczu to zaczerwienienie, świąd, przekrwienie spojówki, światłowstręt, łzawienie i pieczenie.

Astma oskrzelowa

Astma oskrzelowa to przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych, w której nadreaktywność oskrzeli powoduje duszność, ściskanie w klatce piersiowej, nawracające epizody świszczącego oddechu i kaszel. Głównym czynnikiem rozwoju astmy jest atopia, czyli wytwarzanie nadmiernej ilości przeciwciał klasy IgE w odpowiedzi na alergeny środowiskowe.

Atopowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry to przewlekła choroba zapalna skóry, w której występuje silny świąd i suchość skóry. AZS często towarzyszą takie choroby jak astma atopowa, katar sienny i atopowe zapalenie spojówek.

Alergia – diagnostyka

Podstawą diagnostyki alergii jest dokładny wywiad lekarski, który uwzględni charakter objawów i okoliczności, w których występują. Do ostatecznego rozpoznania konieczne będzie wykonanie dodatkowych badań np. testów skórnych punktowych w przypadku podejrzenia alergicznego nieżytu nosa. Jeśli prawdopodobnym czynnikiem wyzwalającym objawy jest pokarm – konieczne będzie zastosowanie diety eliminacyjnej i ewentualne skorzystanie z testów na alergie pokarmowe.

Leczenie alergii

Postępowanie terapeutyczne w alergii zależy od rodzaju choroby i nasilenia jej objawów. W leczeniu należy brać pod uwagę stopień ciężkości, czas trwania choroby, preferencje chorego oraz dostępność i koszty leczenia. Niestety w większości przypadków alergii nie da się całkowicie wyleczyć. Profilaktycznie należy unikać ekspozycji na alergen, ale nie zawsze jest to możliwe.

W przypadku sezonowego alergicznego nieżytu nosa można stosować tabletki na alergię i krople do oczu na alergię. Nieżyt nosa leczy się lekami przeciwhistaminowymi II generacji, glikokortykosteroidami, lekami antyleukotrienowymi oraz lekami obkurczającymi błonę śluzową nosa. Leki na alergię bez recepty stosowane przy katarze siennym zawierają pseudoefedrynę, która poprawia drożność nosa i dróg oddechowych oraz prowadzi do oczyszczania się zatok.

Co jeszcze można stosować na alergię? Być może pozytywny efekt przyniesie odczulanie czyli tzw. immunoterapia alergenowa. Dzięki tej metodzie możliwa jest eliminacja lub zmniejszenie stopnia nasilenia objawów choroby. Leczenie jest jednak czasochłonne, średnio trwa trzy-pięć lat i nie daje gwarancji wyzdrowienia.

Zapobieganie alergii

Stosując działania profilaktyczne, jesteśmy w stanie zmniejszyć ryzyko alergii i związanych z nią nieprzyjemnych dolegliwości. Oto wskazówki, które należy wziać pod uwagę:

1. Mając alergię na pyłki drzew, traw i innych roślin, sprawdźmy kalendarz pylenia poszczególnych gatunków roślin i ograniczmy przebywanie miejscach, gdzie rosną, szczególnie w w czasie ich intensywnego pylenia.
2. Gdy jesteśmy uczuleni na roztocza kurzu domowego, warto pozbyć się z mieszkania przedmiotów, na których gromadzi się najwięcej kurzu – dywanów, pluszowych zabawek, grubych zasłon, firanek, tapicerowanych mebli, tradycyjnej pościeli. Dobrym rozwiązaniem mogą okazać się poszwy antyalergiczne. Co najmniej raz w tygodniu należy odkurzyć wszystkie powierzchnie, a kurz ścierać tylko i wyłącznie na mokro. Do sprzątania przydadzą się odkurzacze z filtrem HEPA. Pościel powinno się prać raz w tygodniu w temperaturze powyżej 60°C.
3. Odpowiednia wentylacja pomieszczeń, utrzymanie niskiej wilgotności i umiarkowanej temperatury to działania zapobiegające występowaniu pleśni.
4. Do podstawowych metod prewencji alergii należy eliminacja narażenia na dym tytoniowy. Dzieci narażone na bierne palenie częściej chorują na obturacyjne zapalenie oskrzeli oraz mają gorszą czynność płuc. Palenie podczas ciąży i laktacji zwiększa ryzyko wystąpienia atopowego zapalenia skóry u dziecka nawet 2-3 krotnie.
5. Kobiety w czasie laktacji nie powinny eliminować produktów potencjalnie alergizujących, ponieważ nie wykazano ich wpływu na rozwój alergii u dzieci. Spożywanie w czasie ciąży i laktacji tłustych ryb zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe może z kolei zmniejszyć ryzyko chorób alergicznych i wyprysku alergicznego u dziecka
6. Karmienie piersią to ważny element prewencji chorób alergicznych.

Bibliografia:

1. Bolesław Samoliński, „Epidemiologia Chorób Alergicznych w Polsce (ECAP)”, Alergologia Polska, 1 (2014) 10–18.
2. Ukleja-Sokołowska N i wsp., „Alergia na roztocza kurzu domowego i krewetki – co wiemy obecnie?”, Alergia Astma Immunologia 2018, 23 (4): 221-227.
3. Ewa Dadas-Stasiak, Bolesław Kalicki, Anna Jung, „Najczęściej występujące przyczyny i rodzaje alergii u dzieci w świetle aktualnej epidemiologii”, Pediatr Med Rodz 2010, 6 (2), p. 92-99.