Atropina – działanie, przeciwwskazania i skutki uboczne

Atropina to substancja o właściwościach zarówno leczniczych, jak i trujących. Krople z atropiną wykorzystuje się w diagnostyce okulistycznej i leczeniu zapalenia tęczówki, ale jej spożycie wpływa na różne układy człowieka, w tym na pracę serca, przewód pokarmowy i drogi oddechowe. Jako lek, atropina sprzedawana jest na receptę w ściśle określonych przypadkach. Przedawkowanie tej substancji może prowadzić do poważnych skutków ubocznych.

Co to jest atropina?

Atropina, a dokładniej siarczan atropiny (Atropini sulfas) to związek organiczny z grupy alkaloidów tropanowych. Substacja ta w największej ilości znajduje się roślinach z rodzaju psiankowatych: pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa Belladonna), bieluniu dziędzierzawie (Datura Stramonium), lulku czarnym (Hyoscyamus Niger) i lulecznicy odurzającej (Scopolia Carnolica).

Działanie roślin zawierających ten związek znano już w starożytności. Wykorzystywali je szamani podczas rytuałów; pojawiały się w wielu mitach i legendach o wieszczkach, a w średniowieczu uważano, że czarownice robiły z nich maści wywołujące wrażenie latania. Kobiety stosowały pokrzyk w celu poszerzenia źrenic i zwiększenia swojej atrakcyjności.

Do dziś atropina stosowana jest w medycynie, przede wszystkim pod postacią kropli do oczu. W zależności od użytej dawki, atropina posiada właściwości lecznicze, halucynogenne bądź trujące. Zjedzenie nawet niewielkiej ilości owoców pokrzyku wilczej jagody może doprowadzić do śmierci. Objawy zatrucia pojawiają się już po 30-60 minutach, dlatego kluczowe jest szybkie wezwanie pomocy.

Działanie atropiny

Działanie atropiny opiera się na blokowaniu pozazwojowych receptorów cholinergicznych (M1 i M2). Oznacza to, iż atropina działa jako antagonista acetylocholiny. Substancja ta:

• blokuje receptory muskarynowe i powoduje rozkurcz mięśniówki gładkiej w obrębie drzewa oskrzelowego, przewodu pokarmowego i dróg moczowych,
• prowadzi do zahamowania wydzielania potu, łez, śliny oraz spadku wydzielania śluzu w drogach oddechowych,
• przyspiesza pracę serca – wpływa na rytm zatokowy, przewodnictwo zatokowo-przedsionkowe i przedsionkowo-komorowe,
• rozkurcza zwieracz źrenicy i poraża akomodację oka,
• działa nieznacznie znieczulająco, dlatego stosowana jest jako wprowadzenie do znieczulenia ogólnego,
• blokuje przewodnictwo nerwowe, co prowadzi do powstania halucynacji.

Atropina jako lek

Atropina jako lek stosowana jest pod trzema postaciami: jako roztwór do iniekcji, krople do oczu oraz tabletki drażowane. Atropinę siarczanu wstrzykuje się osobom z bradykardią zatokową i arytmią oraz podczas reanimacji krążeniowo-oddechowej. Substancja ta jest także odtrutką po spożyciu grzybów zawierających muskarynę. Doustnie atropinę podaje się w zaburzeniach przewodu pokarmowego (kolce żółciowej i nerkowej, zaparciach spastycznych) oraz w migrenowych bólach głowy, w połączeniu z innymi lekami.

Krople z atropiną wykorzystuje się w okulistyce, ponieważ rozszerzają źrenice, przeciwdziałając zrostom tęczówkowo-soczewkowym u osób z zapaleniem tęczówki i ciała rzęskowego. Aplikuje się je do worka spojówkowego. Atropina – jak długo działa? Atropina zaczyna działać po około 30 minutach od podania, a efekt rozszerzenia źrenic utrzymuje się przez 8-14 dni. Widzenie po atropinie jest pogorszone, ponieważ dochodzi do porażenia akomodacji oka. Atropina dla dzieci stosowana jest w badaniu refrakcji oka oraz w innych badaniach diagnostycznych. Krople do oczu z atropiną dostępne są jedynie na receptę. Ich cena wynosi około 15 zł.

Jak stosować atropinę?

Dawkowanie atropiny ustala lekarz w odniesieniu do stanu klinicznego pacjenta. Przed operacją pacjentowi wstrzykuje się zazwyczaj od 0,3 do 0,6 mg atropiny na 30-60 minut przed rozpoczęciem zabiegu. Osobom z zatruciem pokarmowym wielokrotnie podaje się domięśniowo jeden lub dwa miligramy substancji. Z kolei w diagnostyce radiologicznej standardową dawką stosowaną w celu zwolnienia pasażu jelitowego jest 1 mg atropiny.

Podawanie atropiny dzieciom przygotowującym się do badania refrakcji oka jest następujące:

• dzieciom do trzeciego roku życia podaje się jedną kroplę 0,25 proc. roztworu atropiny dwa razy dziennie przez pięć dni,
• dzieciom od trzeciego do szóstego roku życia podaje się jedną kroplę 0,5 proc. roztworu atropiny dwa razy dziennie przez pięć dni,
• dzieciom po szóstym roku życia podaje się jedną kroplę jednoprocentowego roztworu atropiny dwa razy dziennie przez trzy dni.

Leczenie zapalenia tęczówki i ciała rzęskowego wymaga podawania do dwóch razy na dobę jednej kropli jednoprocentowego roztworu atropiny.

Przeciwwskazania do stosowania atropiny

Atropina jest silnym lekiem, który powinien być zażywany ściśle z zaleceniami lekarza. Istnieją liczne przeciwwskazania do stosowania atropiny, w tym: refluksowe zapalenie przełyku, miastenia gravis i niedrożność porażenna jelit. Szczególną ostrożność należy zachować podczas stosowania leku u chorych z chorobą niedokrwienną serca, zastoinową niewydolnością serca, tachykardią, nadciśnieniem tętniczym, jaskrą czy chorobą wrzodową żołądka.

Należy unikać stosowania atropiny w trakcie przeziębienia, ponieważ lek może spowodować wzrost temperatury ciała. Jak dotąd nie przeprowadzono badań dotyczących wpływu atropiny na kobiety w ciąży, natomiast wiadomo, że substancja ta przenika przez łożysko i może powodować tachykardię u płodu. Leki zawierające atropinę mogą być stosowane w ciąży jedynie w przypadku, gdy korzyści odniesione z ich zażywania przeważają nad ewentualnym działaniem niepożądanym.

Atropina – skutki uboczne

Jak każdy lek, tak i atropina może wywołać skutki uboczne. Im wyższa przyjęta dawka, tym większe nasilenie objawów niepożądanych. Po zażyciu atropiny mogą pojawić się: zaburzenia ze strony układu oddechowego, suchość w jamie ustnej oraz zmniejszenie wydzielania potu.

Przedawkowanie atropiny bądź spożycie jednej z roślin o jej wysokim stężeniu powoduje zatrucie, które objawia się pod postacią:

• bólów i zawrotów głowy,
• dezorientacji,
• omamów,
• zaczerwienienia twarzy,
• zaburzeń pracy serca,
• anafilakcja,
• bezsenność,
• nudności i wymiotów,
• pokrzywki i wysypki skórnej.

Jako odtrutkę stosuje się fizostygminę, która powoduje wzrost stężenia acetylocholiny.

Bibliografia:

1. „The Source-Synthesis- History and Use of Atropine”, The Journal of Academic Emergency Medicine”, 2014; 13: 2-3.
2. Kevin McLendon, Charles V. Preuss, „Atropin”, StatPearls Publishing; 2020.
3. Monika Ciechomska,”Maści czarownic, śmiertelne trucizny i serum prawdy: historia i wykorzystanie psychoaktywnych roślin z rodziny solanaceae”, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Ścisłe, Nr 9 (2/2014).