Omdlenia odruchowe – przyczyny, diagnostyka i leczenie

Omdlenia odruchowe powstają w odpowiedzi na czynniki wyzwalające, które mogą być związane m.in. ze stanem emocjonalnym lub pojawieniem się określonych bodźców (np. wysokiej temperatury, bólu). Stanowią najczęściej rozpoznawany typ omdleń, odpowiedzialny za około połowę wszystkich przypadków. Jakie są główne przyczyny omdleń odruchowych i co zrobić, żeby zapobiegać związanym z nimi epizodom utraty przytomności?

Czym są omdlenia odruchowe?

Omdlenie odruchowe (inaczej nazywane neurokardiogennym) to krótkotrwała utrata przytomności pojawiająca się na skutek nieprawidłowego działania odruchów związanych z kontrolą ciśnienia tętniczego krwi i/lub tętna przez układ nerwowy. Te zaburzenia prowadzą do przejściowego zmniejszenia przepływu krwi przez mózg. Dochodzi wtedy do jego niedotlenienia, co wywołuje omdlenie.

Szacuje się, że w ciągu życia około 40 proc. osób przynajmniej raz doświadcza omdlenia. Typ odruchowy jest ich najczęściej występującym rodzajem – odpowiada za około połowę wszystkich przypadków.

Przyczyny omdleń odruchowych

Omdlenia odruchowe możemy podzielić na kilka grup różniących się przyczyną występowania:

• omdlenia wazowagalne,
• omdlenia sytuacyjne,
• omdlenia związane z zespołem zatoki szyjnej,
• postać atypową omdleń.

Omdlenia wazowagalne powstają na skutek nadmiernej reakcji na wybrane czynniki wyzwalające, takie jak strach, wysoka temperatura otoczenia, przebywanie w zatłoczonym miejscu, ból lub stres.

Omdlenia sytuacyjne mogą być wywołane przez stymulację żołądka i jelit (np. połykanie, oddawanie stolca), kaszel lub kichanie, oddawanie moczu, śmiech albo śpiewanie. Czasami do tej grupy zaliczane są również omdlenia pojawiające się po wysiłku fizycznym.

Omdlenia związane z zespołem zatoki szyjnej powstają na skutek ucisku okolicy bocznej szyi, np. przez ciasny kołnierz, ruchy głowy, golenie.

Omdlenia atypowe rozpoznaje się, gdy czynnik wyzwalający nie został jasno określony.

Objawy omdlenia odruchowego

Do omdlenia odruchowego dochodzi zazwyczaj w pozycji stojącej lub siedzącej. Epizod trwa średnio od jednej do dwóch minut. Po odzyskaniu przytomności pacjent może odczuwać silne zmęczenie.

Epizodom omdleń odruchowych czasami towarzyszą objawy, takie jak:

• zawroty głowy,
• uczucie gorąca lub zimna,
• pocenie się,
• kołatanie serca,
• nudności,
• uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej,
• zaburzenia widzenia (rozmazany obraz, zaciemnienie pola widzenia lub widzenie na biało),
• zaburzenia słuchu (osłabienie słuchu lub słyszenie nietypowych dźwięków, np. świstu),
• bladość skóry.

Diagnostyka omdleń odruchowych

Podstawą rozpoznania omdlenia odruchowego (i wykluczenia innych przyczyn epizodu utraty przytomności) jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu z pacjentem oraz badania fizykalnego. Należy również wykonać elektrokardiogram (EKG). U osób z omdleniem typu odruchowego wynik EKG z reguły świadczy o braku zaburzeń, jednak przeprowadzenie tego badania pozwala upewnić się, że epizod nie wynikał z występowania choroby serca wymagającej dalszej diagnostyki, monitorowania i/lub leczenia.

W celu rozpoznania lub wykluczenia omdlenia odruchowego dodatkowo u niektórych pacjentów wykonuje się tzw. test pionizacyjny oraz EKG Holtera.

Leczenie omdleń odruchowych

W zdecydowanej większości przypadków pojawianie się omdleń odruchowych ma łagodną postać i nie wymaga podejmowania leczenia. Pacjentom doradza się, by (jeśli to możliwe) unikali czynników wyzwalających epizody utraty przytomności. Uczy się ich również rozpoznawania i szybkiego reagowania na objawy, po których może nastąpić omdlenie (np. zawroty głowy, zaburzenia widzenia i/lub słuchu) – w przypadku ich wystąpienia należy od razu przejść do pozycji leżącej.

Oprócz tego pacjentom zaleca się unikanie nadmiernej konsumpcji kofeiny, włączenie do codziennego życia aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności oraz dbanie o odpowiedni stan nawodnienia organizmu (co oznacza picie co najmniej dwóch litrów płynów dziennie).

Badania wykazały, że tego rodzaju podstawowa edukacja pacjentów istotnie zmniejsza częstość występowania epizodów omdleń i urazów powstających na skutek utraty przytomności.

Dostępne opcje terapii omdleń odruchowych obejmują również leczenie farmakologiczne oraz wszczepienie rozrusznika serca. Wymienione metody są jednak bardzo rzadko stosowane w tej grupie pacjentów.

Bibliografia:

1. Sutton R., Reflex syncope: Diagnosis and treatment, Journal of Arrhythmia, 33(6): 545-552, 2017.
2. Benditt D., Kowey P., Yeon S. B., Reflex syncope in adults and adolescents: Clinical presentation and diagnostic evaluation, UpToDate, 2019.
3. Brignole M., Moya A., de Lange F. i wsp., ESC Guidelines for the diagnosis and management of syncope, European Heart Journal, 39 (21): 1883-1948, 2018.
4. Runser L. A., Gauer R. L., Houser A. i wsp., Syncope: Evaluation and Differential Diagnosis, American Family Physician, 95(5): 303-312B, 2017.