Zaburzenia świadomości – rodzaje, objawy, leczenie

Zaburzenia świadomości to stan, któremu towarzyszy utrata umiejętności śledzenia zdarzeń zachodzących w otoczeniu, a także umiejętności odpowiedniego reagowania na te zdarzenia. Zaburzenia świadomości dzielą się na ilościowe i jakościowe. Ilościowe zaburzenia świadomości odnoszą się do stopnia czuwania i obejmują m.in. senność patologiczną, półśpiączkę i śpiączkę. Z kolei jakościowe zaburzenia świadomości to np. delirium (majaczenie), zespół zamroczeniowy czy zespół splątaniowy.

Czym jest świadomość oraz zaburzenia świadomości?

Świadomość to aktywność umysłu, dzięki której człowiek może orientować się w otaczającym go świecie i zjawiskach odbieranych z zewnątrz. Wyróżnić można dwa typy świadomości:

• świadomość introspektywną, umożliwiająca skupienie się na własnych emocjach, przeżyciach, decyzjach, relacjach z innymi ludźmi oraz wrażeniach zmysłowych;
• świadomość ekstrospektywną, skierowaną na świat zewnętrzny.

Świadomość jest zatem stanem psychicznym, w którym człowiek zdaje sobie sprawę z oddziałujących na niego bodźców zewnętrznych i wewnętrznych.

Zaburzenia świadomości związane są z anormalnym funkcjonowaniem psychiki człowieka. Można je podzielić na zaburzenia ilościowe i jakościowe. Zaburzenia świadomości o charakterze jakościowym to:

• zespół majaczeniowy,
• zespół pomroczny,
• zespół onejroidalny,
• zespół splątaniowy.

Ilościowe zaburzenia świadomości dotyczą zaburzeń w toku myślenia, pamięci, może pojawić się wyrywkowe postrzeganie rzeczywistości, problemy z koncentracją uwagi oraz dezorientacja różnego stopnia. Wśród tego typu zaburzeń wyróżnić można przymglenie świadomości, senność patologiczną, półśpiączkę i śpiączkę.

Ilościowe zaburzenia świadomości

W przebiegu ilościowych zaburzeń świadomości pojawiają się problemy z odbiorem własnej osoby oraz otaczającej rzeczywistości. Najłagodniejszą postacią jest przymglenie świadomości, określane jako obnubilatio. Wówczas pojawia się zdezorientowanie, słaba orientacja w czasie, problemy z odtwarzaniem wspomnień oraz zapamiętywaniem. Charakterystyczny jest także utrudniony kontakt słowny.  Pojawia się problem z szybkim i trafnym odpowiadaniem na pytania. Możliwe jest jednak uzyskanie zdawkowych odpowiedzi. Bardziej zaawansowane objawy towarzyszą senności patologicznej (somnoletio)  – nasilenie symptomów jest bardziej zaawansowane i pojawiają się trudności w kontakcie słownym. Półśpiączka, czyli stupor, charakteryzuje się brakiem kontaktu słownego. Zachowana zostaje jedynie reakcja pacjenta na bodźce bólowe. Najcięższym ilościowym zaburzeniem świadomości jest śpiączka (coma), podczas której zniesione zostają reakcje na bodźce werbalne, ruchowe, a nawet bólowe.

Jakościowe zaburzenia świadomości

Wśród jakościowych zaburzeń świadomości wyróżnić można cztery zespoły objawów. Zespół majaczeniowy (delirium) cechuje się zaburzeniem świadomości otaczającego świata. Osoba w takim stanie może nie wiedzieć, gdzie jest, jaki jest dzień czy miesiąc. Rzadziej dochodzi do problemów z orientacją dotyczącą własnej tożsamości. Podczas delirium mogą występować omamy lub urojenia. Nierzadko występują także zaburzenia aktywności psychoruchowej – pojawia się nadmierna aktywność lub znaczne spowolnienie. Niekiedy pojawia się agresja.

W przebiegu zespołu onejroidalnego zaobserwować można zaburzenia orientacji dotyczące czasu i miejsca. Mogą wystąpić zaburzenia myślenia czy amnezja. Jest to stan określany jako zespół snopodobny.

Zespół zamroczeniowy może przebiegać z omamami i iluzjami, splątaniem myśli, zwężeniem lub całkowitą dezorientacją świadomości. Odmianami zespołu pomrocznego są:

• popęd wędrowczy,
• fuga,
• lunatykowanie.

Zespół splątaniowy to poważny stan zaburzenia świadomości, podczas którego pacjent nie wie, kim jest i gdzie się znajduje. Pojawiają się omamy, splątanie, urojenia. Brak jest kontaktu słownego z chorym. Pojawiają się bezładne czynności ruchowe. Charakterystyczny jest ostry początek, przebiegający ze wzrostem temperatury ciała.

Skąd się biorą zaburzenia świadomości?

Do pojawienia się zaburzeń świadomości może dojść w efekcie oddziaływania wielu czynników oraz współtowarzyszenia rozmaitych schorzeń. Najczęstsze przyczyny zaburzeń świadomości to:

• układowe infekcje bakteryjne lub grzybicze;
• zatrucia metalami ciężkimi, lekami, alkoholem czy rozmaitymi psychoaktywnymi substancjami;
• nagłe odstawienie zażywanych środków o potencjale uzależniającym;
• cukrzyca, w przebiegu której może dojść do rozwoju hiperglikemii bądź hipoglikemii, czyli zbyt wysokiego lub zbyt niskiego poziomu glukozy we krwi;
• zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, mające postać odwodnienia bądź zaburzeń poziomu sodu czy potasu;
• epilepsja (padaczka);
• krwotoki w obrębie mózgowia, ropnie czy nowotwory mózgu;
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;
• niedotlenienie;
• śpiączka mocznicowa.

Przyczyny zaburzeń świadomości można podzielić na pierwotne i wtórne. Przyczyny pierwotne związane są z występowaniem bezpośrednich zmian w mózgu, z kolei przyczyny wtórne są zlokalizowane pozamózgowo.

Diagnostyka zaburzeń świadomości

W przebiegu zaburzeń świadomości bardzo trudne lub wręcz niemożliwe jest uzyskanie rzetelnego wywiadu lekarskiego od pacjenta. Postawienie diagnozy możliwe jest zatem dzięki niektórym badaniom laboratoryjnym czy obrazowym. W celu poszukiwania przyczyn zaburzeń świadomości można oznaczyć poziom glukozy we krwi, mocznika i elektrolitów. Konieczne może być także wykonanie badań bakteriologicznych oraz mykologicznych. Nieocenione są także badania obrazowe mózgu, takie jak rezonans magnetyczny czy tomografia komputerowa.

Leczenie zaburzeń świadomości

Terapia zaburzeń świadomości ma charakter przyczynowy. Oznacza to, że konieczne jest zdiagnozowanie przyczyny zaburzeń, a następnie jej wyeliminowanie. W przypadku zaburzeń elektrolitowych konieczne jest uzupełnianie płynów i jonów. Infekcje wymagają wdrożenia leczenia antybiotykami lub lekami przeciwgrzybiczymi. Urazy mózgu, krwiaki, ropnie i nowotwory poddawane są odpowiedniemu leczeniu. Niekiedy takie leczenie przyczynowe może być uzupełnione o postępowanie objawowe, mające na celu złagodzenie symptomów. Ma to zastosowanie przede wszystkim u pacjentów dotkniętych zespołem majaczeniowym, którym podawać można leki przeciwlękowe lub neuroleptyki.

Źródła:

1. Mazur R. i in., Zaburzenia świadomości – spojrzenie interdyscyplinarne, „Polski Przegląd Neurologiczny”, 2014; 10 (2): 51–58.
2. Trzepacz P. T., Delirium: advances in diagnosis, pathophysiology, and treatment, w: Levenson J. L. (red.), Psychiatric clinics of North America: consultation-liaison psychiatry, W.B. Saunders, Philadelphia 1996: 429–448.