Atopowe zapalenie skóry (AZS) – objawy i leczenie

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, nawrotowa choroba skóry, która objawia się takimi zmianami skórnymi jak wysypka i zaczerwienienieskóry wraz z towarzyszącym im świądem. Schorzenie to diagnozowane jest przede wszystkim we wczesnym dzieciństwie i cechuje się występowaniem kilku faz choroby, trwających aż do wieku dorosłego. AZS wymaga leczenia objawowego oraz odpowiedniej pielęgnacji skóry. 

Co to jest atopowe zapalenie skóry (AZS)?

Atopowe zapalenie skóry to przewlekła, zapalna choroba skóry, na którą cierpi w Polsce co piąte dziecko poniżej 2 roku życia. Aż 85% przypadków zachorowań na AZS dotyczy dzieci w wieku poniżej 5 roku życia. Schorzenie może występować także w wieku dorosłym, jednak pojawia się wtedy znacznie rzadziej – szacuje się, że choruje na nie jedynie 1-3% dorosłych. Statystyki wskazują na nieco częstsze występowanie AZS u kobiet i znacznie większą częstość występowania schorzenia w krajach wysoko rozwiniętych i w rejonach miejskich. 

AZS uznawane jest za jeden z rodzajów egzemy. Pod nazwą egzema kryje się cała grupa chorób zapalnych, dla których charakterystycznymi objawami są zaczerwienienie i świąd skóry. Warto wiedzieć, że egzema na dłoniach nie oznacza jednoznacznie atopowego zapalenia skóry, ponieważ może wskazywać również np. na alergiczne kontaktowe zapalenie skóry czy egzemę potnicową. Mimo że AZS nie jest chorobą zakaźną, wciąż nie wszyscy wiedzą, że atopowe zapalenie skóry nie jest zaraźliwe i bezpośredni kontakt z osobą dotkniętą tym schorzeniem nie jest w żaden sposób niebezpieczny. 

Przyczyny atopowego zapalenia skóry

Przyczyny występowania atopowego zapalenia skóry nie zostały do końca wyjaśnione. Etiologia choroby jest wieloczynnikowa i biorą w niej udział czynniki genetyczne, środowiskowe, immunologiczne i psychosomatyczne. Atopia rozwija się w wyniku uszkodzenia bariery ochronnej skóry. Zaburzenie prawidłowego nawodnienia skóry i rozluźnienie połączeń pomiędzy budującymi ją komórkami niszczy naturalną barierę ochronną skóry, umożliwiając w ten sposób wnikanie drobnoustrojów chorobotwórczych i alergenów, co z kolei sprzyja rozwojowi różnego rodzaju uczuleń, w tym atopowego zapalenia skóry. 

Genetyczne przyczyny AZS

 Atopowe zapalenie skóry to choroba o dziedziczeniu wielogenowym, co oznacza, że dziedziczona jest jedynie predyspozycja do wystąpienia choroby, a do jej rozwoju konieczne jest współdziałanie czynników środowiskowych. Jeśli oboje rodzice chorują na AZS, ryzyko wystąpienia choroby u dziecka wynosi 60-80 %. Gdy choruje tylko jeden z rodziców, szansa wynosi 30-40%. Dziecko zdrowych rodziców ma 5-15% ryzyko rozwoju atopowego zapalenia skóry 

Immunologiczne przyczyny AZS

U podłoża atopowego zapalenia skóry leży nadreaktywność układu immunologicznego i nasilona synteza przeciwciał klasy IgE. Po kontakcie z alergenem dochodzi do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego skóry, wyróżniającego się nawrotowym charakterem, czyli występowaniem okresów remisji i nawrotów. 

Środowiskowe przyczyny AZS

Atopowe zapalenie skóry u dzieci często powiązane jest z alergią pokarmową lub uczuleniem na alergeny środowiskowe. AZS niejednokrotnie idzie też w parze z wieloukładowym procesem chorobowym, który może doprowadzić do przewlekłego nieżytu nosa lub astmy. 

Do rozwoju AZS mogą przyczyniać się: 

• alergeny pokarmowe, zwłaszcza białka jaja, mleko, ryby, orzeszki ziemne, soja czy pszenica; 
• alergeny kontaktowe, takie jak nikiel, kobalt, stosowane miejscowo antybiotyki (neomycyna, erytromycyna, gentamycyna, chloramfenikol), miejscowo stosowane glikokortykosteroidy, henna, lateks; 
• alergeny wziewne, takie jak roztocza kurzu domowego, pyłki trwa i zbóż, sierść oraz naskórek psów i kotów czy alergeny bakteryjne i grzybicze; 
• zanieczyszczenie środowiska; 
• infekcje; 
• substancje drażniące 
• stres. 

Atopowe zapalenie skóry – objawy

Skóra atopowa ma charakterystyczny wygląd, więc objawy AZS nietrudno przeoczyć. Należą do nich: 

• nasilony świąd, 
• suchość skóry, 
• rybia łuska, 
• guzki i pęcherzyki o podłożu rumieniowym, 
• niekiedy sączące się ranki, 
• przeczosy, 
• rogowacenie przymieszkowe, 
• cienie pod oczami. 

Przebieg atopowego zapalenia skóry

Objawy AZS zazwyczaj pojawiają się w pierwszych latach życia, ale ich charakter zmienia się w późniejszym okresie. Atopowe zapalenie skóry u dzieci przebiega z wyraźną suchością skóry oraz świądem o różnym stopniu nasilenia. Skóra atopowa jest wyraźnie zaczerwieniona i miejscowo pojawiają się na niej wypryski. W przypadku atopowego zapalenia skóry u niemowląt objawy występują w takich lokalizacjach jak: głowa, czoło oraz policzki. U tak małych dzieci alergia skórna przebiega w trzech fazach. Pierwszy okres choroby to faza niemowlęca. Atopowe zapalenie skóry trwa do 2 roku życia, a wysypka pojawiająca się na ciele może przebiegać z wysiękiem. Co typowe, zmiany lokalizują się symetrycznie, tj. pojawiają się po obu stronach w tym samym miejscu, np. na lewej i prawej nodze w obszarze zgięcia kolan.

Druga faza atopii trwa do 12 roku życia. W tym czasie zmienia się struktura skóry naskórek jest grubszy i bardziej szorstki, przez co staje się trudniejszy do pielęgnacji. Zmiany skórne zlokalizowane są głównie w zgięciach łokciowych i kolanowych. AZS u dzieci powyżej 4 roku życia cechuje też efekt tzw. białego dermografizmu. Inaczej niż u zdrowych dzieci, w tym przypadku zadrapanie skóry w miejscu wrażliwym powoduje pojawienie się na nim białej kreski. U maluchów zdrowych po takim urazie obserwuje się zwyczajne zaczerwienienie, które szybko znika. 

Trzecia faza dotyczy atopowego zapalenia skóry u dorosłych. Po wielu latach zmagania się z chorobą objawy są bardziej widoczne lub obejmują większą powierzchnię. U młodzieży i osób dorosłych występowanie objawów atopowego zapalenia skóry jest ściśle powiązane z problemami emocjonalnymi. 

Jak wygląda atopowe zapalenie skóry?

Biorąc pod uwagę charakter zmian skórnych oraz ich lokalizację, wyróżnia się następujące rodzaje atopowego zapalenia skóry: 

1. Wyprysk dziecięcy przybiera postać grudek i pęcherzyków na policzkach, którym towarzyszą zaczerwienienie, obrzęk i sączenie (tzw. policzki lakierowane). Zmiany mogą także występować na owłosionej skórze głowy, szyi, w zgięciach rąk i nóg, w fałdach skóry. Płyn surowiczy zasycha, tworzą się strupy, które odpadają wraz z łuszczącym się naskórkiem. Zmieniona skóra może swędzieć, a jej zadrapanie zwiększa ryzyko zakażenia bakteriami. Jeśli zmiany często dotykają tych samych miejsc, może dojść do pojawienia się liszajów, zgrubienia skóry i przebarwień. Przyczyną wyprysku mogą być różne alergeny, także pokarmowe lub czynniki drażniące w postaci detergentów, kosmetyków i środków piorących. Dolegliwości ustępują około drugiego roku życia lub utrzymują się pod postacią świerzbiączki. 

1. Świerzbiączka – zmiany są takie same jak w wyprysku, ale pojawiają się najczęściej w zgięciach rąk i nóg, na powierzchni rąk, mniej się sączą, więcej jest zmian w postaci grudek niż pęcherzyków, powodują większy świąd. Choroba przebiega z okresami nasileń i złagodzenia objawów. Wykrycie czynników wywołujących zmiany jest dużo trudniejsze niż w przypadku wyprysku. Uważa się, że czynniki psychogenne także odgrywają rolę w nasileniu objawów. Świerzbiączka może towarzyszyć astmie. 

Diagnostyka atopowego zapalenia skóry

Atopowe zapalenie skóry powinno zostać zdiagnozowane przez alergologa bądź dermatologa. Zmiany typowe są umieszczone na zgięciach kończyn, szyi oraz w oczodołach – od innych typów alergii wyróżnia je przede wszystkim wygląd zmian i ich umiejscowienie. Atopowe zapalenie skóry jest rozpoznawane na podstawie kryteriów diagnostycznych większych oraz mniejszych.  

Kryteria większe to: 

• świąd,  
• zmiany zlokalizowane w miejscach typowych przy tej chorobie,  
• nawroty choroby, 
•  atopia u innych członków rodziny.  

Natomiast do kryteriów mniejszych zalicza się: 

• suchość skóry,  
• rogowacenie skóry,  
• świąd podczas pocenia się, 
• nawracające zapalenie spojówek,  
• biały dermografizm,  
• podwyższony poziom IgE, 
• rumień twarzy,  
• wczesny początek zmian, 
• nietolerancja wełny i niektórych pokarmów, 
• objaw Dennie-Morgana – wytworzenie fałdu skórnego poniżej brzegu dolnej powieki. 

Jak rozpoznać atopowe zapalenie skóry? Żeby zmiany skórne zostały uznane jako objaw AZS, muszą zostać spełnione minimum trzy kryteria większe (objawy wypisane w kryteriach mniejszych mogą, ale nie muszą wystąpić). 

Chorobą podobną do atopowego zapalenia skóry jest łojotokowe zapalenie skóry. Schorzenia te często mylone są u niemowląt i małych dzieci, ponieważ mają bardzo podobny obraz kliniczny. Zarówno w AZS jak i ŁZS wykwity pojawiają się na owłosionej skórze głowy, twarzy i okolicach zgięciowych, jednak w AZS charakterystyczne miejsca występowania zmian skórnych to policzki i broda, a w ŁZS – brwi i fałdy nosowo-wargowe. Inną istotną różnicą jest stopień nasilenia świądu – w atopowym zapaleniu skóry świąd jest znacznie silniejszy. Ponadto w przebiegu AZS skóra jest sucha, a w ŁZS przetłuszczona. 

W diagnostyce AZS wykorzystuje się również testy laboratoryjne, za pomocą których oznacza się całkowite stężenie IgE w surowicy oraz swoiste przeciwciała IgE. Ponadto u niektórych pacjentów przeprowadza się skórne testy punktowe (STP) oraz atopowe testy płatkowe jako uzupełnienie diagnostyki. 

Leczenie atopowego zapalenia skóry

Przewlekły i nawrotowy charakter atopowego zapalenia skóry narzuca konieczność długotrwałej terapii. Leczenie ma charakter przede wszystkim objawowy i koncentruje się na łagodzeniu zmian skórnych, działaniu przeciwzapalnym oraz przywróceniu prawidłowej struktury i funkcjonowania ochronnej warstwy skóry. Jak leczyć atopowe zapalenie skóry? Celem terapii jest naprawa uszkodzonego naskórka poprzez zastosowanie kremów i maści natłuszczających, niekiedy z dodatkiem środków sterydowych. Poza tym stosuje się leki przeciwzapalne i leczenie światłem, czyli fototerapię.  

Leczenie u dzieci bazuje na naprawie warstwy ochronnej skóry. Czym smarować skórę niemowląt i dzieci z AZS? Gdy w pierwszych latach życia zdiagnozowane zostanie atopowe zapalenie skóry stosuje się maści zawierające związki o działaniu przeciwświądowym i przeciwzapalnym.  Atopia u dorosłych leczona jest z reguły środkami mocniejszymi – steroidami stosowanymi miejscowo, fototerapią i farmaceutykami doustnymi, które obniżają nadmierną odpowiedź immunologiczną. Odpowiednie leczenie i pielęgnacja skóry pozwalają łagodzić objawy choroby i ograniczać jej nawroty, dzięki czemu atopowe zapalenie skóry twarzy, atopowe zapalenie skóry na dłoniach czy w innych widocznych partiach ciała przestaje być problematyczne. 

Pielęgnacja skóry atopowej

Poza leczeniem objawowym, czyli stosowaniem na atopowe zapalenie skóry leków bez recepty i tych przepisywanych przez lekarza, ogromne znaczenie ma codzienna pielęgnacja skóry. Pielęgnacja skóry atopowej polega przede wszystkim na systematycznym nawilżaniu i natłuszczaniu skóry. Zaleca się dodawanie do wody podczas kąpieli emulsji, płynów i olejów mineralnych, które mają działanie natłuszczająco-nawilżające, pomagają kontrolować świąd, a także ograniczają stosowanie miejscowych leków przeciwzapalnych.Należy unikać kosmetyków oraz środków aromatyzowanych i perfumowanych.  

Co przyda się na atopowe zapalenie skóry? Do pielęgnacji należy wybierać kosmetyki na atopowe zapalenie skóry z dodatkiem lanoliny, parafiny, oliwy z oliwek czy oleju lnianego. Przy AZS należy myć głowę delikatnymi szamponami, które pozbawione są substancji pieniących takich jak SLS i SLES. Najlepiej, aby zawierały w swoim składzie kwas gamma-linolenowy, wyciąg z lnu i olej lniany. Do stosowania przy atopowym zapaleniu skóry głowy polecane są preparaty hipoalergiczne. 

Skóra atopowa wymaga również noszenia dość luźnej, wyprodukowanej z naturalnych włókien odzieży, która nie podrażni wrażliwej skóry. W przypadku atopowego zapalenia skóry ważne jest określenie czynników ryzyka wywołujących lub zaostrzających objawy zapalne. Eliminacja alergenów pokarmowych, kontaktowych czy wziewnych często pozwala ograniczyć uporczywe dolegliwości skórne. Podczas leczenia atopii lekarz może zalecić również przyjmowanie środków witaminowo – mineralnych. Niektóre z nich łagodzą uczucie świądu i stany zapalne. Olej z wiesiołka, olej lniany czy rybny, cynk i witamina E ograniczają wysuszanie skóry, uczucie świądu i przyspieszają gojenie ran, a także wspomagają pracę układu immunologicznego. 

Atopowe zapalenie skóry – dieta

Codzienna pielęgnacja skóry powinna być uzupełniona odpowiednim modelem żywienia. Jeśli zdiagnozowane zostaje atopowe zapalenie skóry u dzieci, dieta powinna koncentrować się przede wszystkim na wyeliminowaniu takich powszechnych alergenów pokarmowych jak mleko, jaja, kakao, orzechy ziemne, pszenica czy ryż. Z kolei u dorosłych z atopowym zapaleniem skóry, dieta powinna eliminować m. in. soję, owoce morza, orzechy, seler, jabłka czy czereśnie. Ponadto w diecie nie powinno zabraknąć takich związków jak nienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, witamina D, cynk, probiotyki czy błonnik. 

Profilaktyka AZS 

Działaniem profilaktycznym w ramach profilaktyki pierwotnej w przypadku dzieci z grup ryzyka jest karmienia piersią dziecka przez co najmniej 4- 6 miesięcy, dzięki czemu niemowlę jest mniej podatne na reakcje alergiczne. Kobietę obowiązuje również zakaz palenia papierosów w ciąży oraz ograniczenie narażenia na alergeny powietrznopochodne. Zaleca się stosowanie probiotyków, które pobudzają odpowiedź immunologiczną i zapobiegają infekcjom przewodu pokarmowego. Wtórna profilaktyka AZS polega na odpowiedniej pielęgnacji skóry oraz ograniczeniu ekspozycji na czynniki zaostrzające chorobę. 

Aktualizacja: Patrycja Nawojowska

Bibliografia: 

1. Fonacier L., Aquino M., Rola alergii kontaktowej w atopowym zapaleniu skóry; Dermatologia po dyplomie, 2011, tom 2 nr 3. 
2. Kapur S. i in., Atopic dermatitis; Allergy Asthma Clin Immunol, 2018, 14. 
3. Thomsen S., Atopic dermatitis: Natural history, diagnosis and treatment; ISRN Allergy, 2014, Apr.