Pień mózgu – budowa, funkcje, choroby i badania. Jakie objawy wskazują na jego uszkodzenie?

Pień mózgu to część mózgowia, która kontroluje czynności życiowe organizmu, w tym oddychanie, krążenie krwi, pracę serca czy temperaturę ciała. Uszkodzenie tej struktury ośrodkowego układu nerwowego niesie ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne. Urazy bądź stany chorobowe mogą doprowadzić m.in. do udaru pnia mózgu, nowotworu pnia mózgu, krwotoku Dureta lub nawet śmierci pnia mózgu. Jak zbudowany jest pień mózgu i jak możemy go chronić?

Pień mózgu – budowa 

Pień mózgu to najstarsza rozwojowo część mózgu. Struktura ta zawiera obszary tkanki nerwowej i spełnia wiele funkcji ważnych dla zdrowia i życia. Pień mózgu składa się z trzech części:

• Śródmózgowia – to najmniejsza część pnia mózgu leżąca poniżej wzgórza (centralnego jądra mózgu otoczonego przez półkule mózgu), podwzgórza i szyszynki. W śródmózgowiu znajduje się wodociąg mózgu w postaci kanału łączącego trzecią i czwartą komorę. To on umożliwia przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego między komorami. Śródmózgowie zawiera też konary mózgu. Są to struktury, w których umiejscowione jest jądro czerwienne odpowiadające za kontrolę ruchów oraz istota czarna, która pełni funkcję motoryczną. Jej uszkodzenie powoduje rozwój choroby Parkinsona. Innym istotnym elementem obecnym w śródmózgowiu są wzgórki górne i dolne odgrywające rolę w kontroli wzroku i słuchu.
• Mostu – rozciąga się od rdzenia do śródmózgowia i tworzy szeroką wyniosłość. Most zbudowany jest z włókien nerwowych; w części dolnej włókna przebiegają poprzecznie od jąder, natomiast w części górnej znajdują się jądra nerwów czaszkowych. Most leży na wysokości móżdżku i tworzy z nim wiele połączeń.
• Rdzenia przedłużonego – biegnie od podstawy mostu do obszaru powyżej nici korzeniowych pierwszego nerwu szyjnego. Przyjmuje postać spłaszczonego stożka. Struktura ta łączy półkule mózgu z rdzeniem kręgowym. W rdzeniu przedłużonym wyróżnia się takie elementy, jak: jądro dolne oliwki, jądra nerwów czaszkowych, jądra przedsionka i twór siatkowaty.

Pień mózgu – funkcje

W pniu mózgu znajdują się pierwotne ośrodki życiowe, dlatego jest to struktura odpowiedzialna za podtrzymywanie funkcji życiowych organizmu. Pień mózgu przewodzi impulsy nerwowe pomiędzy poszczególnymi strukturami układu nerwowego i reguluje wewnętrzną homeostazę organizmu. Czynności, które kontroluje pień mózgu to:

• oddychanie,
• termoregulacja,
• trawienie,
• praca serca,
• odruchy zaskoczenia, nagłego podskoku;
• ssanie, żucie, połykanie, odruch kaszlu, odruch wymiotny;
• przewodzenie informacji bólowych;
• regulacja ciśnienia tętniczego krwi;
•  regulacja metabolizmu;
• utrzymywanie stanu świadomości;
• kontrola ruchów złożonych;
• regulacja rytmu snu i czuwania;
• synteza hormonów i neurotransmitterów – odpowiada za nie przysadka mózgowa wchodząca w skład pnia mózgu;
• przewodzenie informacji ruchowych, czuciowych, wzrokowych i słuchowych;
• przewodzenie informacji bólowych;
• utrzymywanie równowagi (funkcja pomocnicza) i przekazywanie informacji o położeniu ciała w przestrzeni;
• kontrola ruchu;
• regulacja procesów poznawczych.

Pień mózgu – choroby i zaburzenia

Uszkodzenia pnia mózgu

Do uszkodzenia pnia mózgu dochodzi na skutek urazów głowy doznanych w wyniku wypadków, upadków czy postrzałów. Taki stan nazywany jest stłuczeniem pnia mózgu. Następstwem urazu czaszki może być wstrząs mózgu określany jako łagodne, odwracalne zaburzenie czynności pnia mózgu. Do objawów wstrząsu mózgu zalicza się zaburzenia mowy, bóle i zawroty głowy, światłowstręt, szumy uszne czy utratę przytomności. Upośledzenie funkcjonowania pnia mózgu bywa też spowodowane naciskiem guza mózgu na drogi krążenia (tak dzieje się m.in. w przypadku tętniaków) albo zachodzącymi zmianami demielinizacyjnymi (w stwardnieniu rozsianym). Trwałe i nieodwracalne uszkodzenie pnia mózgu nazywane jest śmiercią pnia mózgu.

Udar pnia mózgu

Wyróżnia się dwa rodzaje udaru mózgu: udar niedokrwienny (dotyczy 80% przypadków wszystkich udarów) oraz udar krwotoczny. Przyczyną udaru mózgu są zaburzenia w przepływie krwi przez mózg. Dochodzi do nich m.in. z powodu miażdżycy tętnic spowodowanej odkładaniem się cholesterolu w ścianach naczyń. Inną, częstą przyczyną udaru jest zator, czyli zamknięcie światła naczynia krwionośnego przez skrzeplinę powstałą w sercu. Oprócz udaru zatorowego wyróżnia się także udar zatorowo-zakrzepowy i udar hemodynamiczny. Drugi typ udaru – udar krwotoczny występuje w momencie, gdy pęknie ściana tętnicy mózgowej i krew przedostanie się poza naczynie. Do udarów krwotocznych należą krwotoki śródmózgowe oraz krwotoki podpajęczynówkowe. Objawy udaru pnia mózgu obejmują:

• zaburzenia widzenia,
• zaburzenia mowy,
• osłabienie mięśni kończyn górnych i dolnych, języka, gardła;
• zaburzenia równowagi;
• zawroty głowy;
• zaburzenia oddychania;
• utratę przytomności.

Guzy mózgu

Guzy pnia mózgu to grupa nowotworów, wśród których najczęściej występują gwiaździaki włosowatokomórkowe oraz wyściółczaki. Objawy guza pnia mózgu to:

• zaburzenia połykania,
• zaburzenia mowy,
• asymetria twarzy,
• zaburzenia słuchu i smaku,
• zaburzenia wzroku: oczopląs, podwójne widzenie.

Rzadkim typem nowotworu pnia mózgu jest glejak mózgu. Ten złośliwy guz powstaje z komórek glejowych obecnych w tkance nerwowej. Glejaki charakteryzują się wysoką złośliwością i szybkim wzrostem, który powoduje rozprzestrzenianie się nowotworu do sąsiadujących tkanek. Jak szybko rozwija się glejak? Choroba może rozwijać się przez  wiele lat bezobjawowo. Gdy w końcu pojawią się objawy glejaka, są to:

• bóle i zawroty głowy,
• zmęczenie i osłabienie,
• zaburzenia równowagi,
• nudności i wymioty,
• zmiany w widzeniu,
• senność,
• napady padaczkowe,
• utrata lub osłabienie czucia,
• zmiany osobowości.

Czy guz mózgu jest wyleczalny? To zależy od wielu czynników, w tym m.in. rodzaju nowotworu, stopnia złośliwości oraz tego,  jak szybko zmiana została wykryta.

Pień mózgu – badania 

Diagnostyka zaburzeń funkcjonowania pnia mózgu obejmuje wywiad medyczny, badania fizykalne oraz ewentualne zlecenie dodatkowych badań obrazowych. Istotny wgląd w stan zdrowia chorego mają przeprowadzone badania neurologiczne, które pozwalają na ocenę m.in. wzroku i słuchu. Jeśli istnieje potrzeba rozszerzenia diagnostyki, lekarz zleca wykonanie rezonansu magnetycznego głowy lub tomografii komputerowej. Do innych badań struktur w obrębie pnia mózgu należą też: angiografia służąca do oceny naczyń krwionośnych oraz  badanie potencjałów wywołanych, czyli reakcji na bodźce napływające z otoczenia.

Ocena pnia mózgu w kontekście śmierci pnia mózgu ma na celu sprawdzenie, czy występuje:

• zdolność do oddychania bez pomocy maszyny,
• zwężenie źrenicy pod wpływem światła,
• mruganie oczami przy dotknięciu rogówki,
• ruch gałek ocznych w odpowiedzi na przepłukanie ucha zimną wodą,
• kaszel w czasie drażnienia dróg oddechowych.

Brak tych reakcji stwierdza się w sytuacji, gdy pień mózgu nie funkcjonuje.

Źródła:

1. Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka. Tom IV, Wydanie 5. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
2. A. Kubik, W. Hładki, J. Lorkowski, Obrażenia czaszkowo-mózgowe. Diagnostyka różnicowa i postępowanie ratownika medycznego, „Ostry Dyżur” 2017, t. 10, nr 2, s. 55–63.