Prozodia – jakie znaczenie ma intonacja, akcent i rytm naszej mowy? Metody leczenia dysprozodii

Prozodia mowy to bardzo istotny składnik procesu komunikacji. Już od najmłodszych lat, jako dzieci, zwracamy na nią uwagę. Niektórzy zmagają się jednak z zaburzeniami prozodii mowy, które utrudniają właściwe porozumiewanie się, a co za tym idzie – funkcjonowanie w społeczeństwie. Jakie elementy obejmuje prozodia mowy i co ona ma wspólnego z mową dziecka autystycznego? Odpowiadamy.

Co to jest prozodia mowy? 

Prozodia to sposób, w jaki przekazujemy komunikaty werbalne. Obejmuje brzmieniowe właściwości języka, dzięki którym rozmówca może wyczuć nasze intencje i emocje podczas konkretnej wypowiedzi. Co więcej, prozodia pozwala zidentyfikować danego mówcę, kiedy naraz wypowiada się kilka osób. 

Prozodia mowy obejmuje 3 podstawowe elementy: 

• intonację – zjawisko akustyczne polegające na zmianie wysokości głosu, 
• akcent – polega na wyróżnieniu określonego elementu językowego, zwykle dotyczy to sylaby, 
• rytm – jest efektem powtarzalności sylab akcentowanych. 

Oprócz tego niektórzy badacze zwracają uwagę na: 

• iloczas – zjawisko związane z różnicowaniem długości trwania głosek lub sylab, 
• wysokość głosu – może wskazywać na to, czy odpowiedź jest pytaniem, prośbą, zaprzeczeniem czy rozkazem, nawet jeżeli nie widać tego na podstawie formy gramatycznej. 

W niektórych naukowych opracowaniach uwzględnia się również: 

• tempo mówienia – wiąże się z szybkością wymawiania głosek, wyrazów, sylab, 
• pauzy – ich liczba i czas trwania wpływają na tempo mówienia. 

Prozodia mowy – rodzaje 

Prozodia mowy dzieli się na dwa podstawowe rodzaje: 

• prozodia lingwistyczna (językowa) – obejmuje akcent na odpowiednią sylabę, akcent emfatyczny (czyli na słowo w zdaniu) oraz intonację w zakresie zróżnicowanych typów wypowiedzi (np. w przypadku rozkazu czy pytania); związana jest ze strukturą wypowiedzi; dużą rolę odgrywa tu nie tylko lewa, ale i prawa półkula mózgu; 
• prozodia emocjonalna (afektywna) – związana jest z uczuciami osoby formułującej daną wypowiedź, objawia się poprzez jej intonację i nie zależy od przekazywanej treści – jest bardzo intuicyjna; w tym przypadku duże znacznie ma prawa półkula mózgu, która nie dominuje w czynnościach związanych z mówieniem. 

Przez wiele lat sądzono, że za mowę odpowiada lewa półkula. Teraz jednak wiadomo, że ważna jest również strona emocjonalna, związana z prawą półkulą – pozwala ona m.in. identyfikować przekazywane informacje. 

Zaburzenia prozodii mowy 

W niektórych przypadkach pojawiają się zaburzenia prozodii mowy, czyli dysprozodia. Mogą one obejmować problemy tylko z jednym zjawiskiem prozodycznym bądź z kilkoma. Co więcej, mogą one dotyczyć percepcji i/lub ekspresji zjawisk prozodycznych. Jest to o tyle istotne, że zaburzenia prozodii mowy powodują trudności w komunikacji. 

Jeśli chodzi o zaburzenia prozodii mowy, można wyróżnić m.in.: 

• zaburzenia akcentu – obejmują akcent leksykalny i/lub zdaniowy; osoby z tym zaburzeniem nie eksponują w odpowiedni sposób sylaby akcentowanej (lub nadmiernie ją eksponują), wyróżniają sylaby przy pomocy cech, które są obce dla danego języka (np. wydłużając samogłoskę sylabiczną, czyli akcent iloczasowy); 
• zaburzenia tempa mowy – związane są ze zbyt szybkim lub zbyt wolnym mówieniem, a także z niestabilnym tempem mówienia; ważny jest tutaj nie tylko czas trwania głosek, ale również czas trwania pauz; 
• zaburzenia rytmu mowy – często pojawiają się razem z zaburzeniami akcentu i tempa; w naszym języku związane są one z odejściem od izochronizmu zestrojowego, a więc podobnego czasu trwania poszczególnych zestrojów akcentowych; 
• zaburzenia barwy głosu – można je rozpoznać po zbyt ostrej, nosowej, zmatowionej lub zachrypniętej barwie głosu, która czasem uniemożliwia odczytywanie konkretnego zabarwienia emocjonalnego wypowiedzi – zwykle przyczyniają się do tego problemy z narządami mowy (np. krtanią, jamami nosowymi, jamą ustną czy zatokami); 
• zaburzenia intonacji – są efektem poszerzania lub wydłużenia rozpiętości konturów intonacyjnych; zwykle różnice w wysokości głosu nie przekraczają oktawy i plasują się na poziomie 3-4 tonów; 
• zaburzenia na pograniczu zaburzeń rytmu i akcentu, czyli skandowanie – jest to skłonność do takiej samej realizacji sylab (bez akcentu) następujących po sobie w ciągu mownym. 

Można wyróżnić również całkowitą niemożność ekspresji lub percepcji mowy – wówczas mówi się o aprozodii.

Prozodia mowy – logopedia i praca z dzieckiem 

Dzieci, które mają na omawianej płaszczyźnie trudności, mogą je zmniejszyć lub wyeliminować poprzez: 

• wybijanie odpowiedniego rytmu piosenek, 
• wyklaskiwanie różnych rytmów, 
• recytowanie wierszyków, 
• tupanie nogami do określonych piosenek, 
• wyklaskiwanie rytmu, 
• wystukiwanie wyrazów i ich podział na sylaby, 
• wystukiwanie rytmu na instrumentach, 
• naśladowanie stanów emocjonalnych, 
• naśladowanie tonu mowy, 
• przeciąganie samogłosek, 
• zmiana określonych zdań (np. z oznajmujących na pytające). 

Aby urozmaicić różne ćwiczenia, warto wykorzystać muzykę i taniec. 

Mowa u dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera 

Mowa u dzieci z autyzmem oraz zespołem Aspergera jest bardzo charakterystyczna. Piszemy na ten temat w tym artykule, ponieważ prozodia wypowiedzi takich osób wyróżnia się idiosynkratyczną intonacją, akcentem oraz rytmem i monotonnym głosem. Często ich wypowiedzi są zbyt głośne i szybkie – zwłaszcza u dzieci z zespołem Aspergera. 

Co więcej, autyzm i zespół Aspergera implikują również inne zaburzenia komunikacji u dzieci. Przykładowo, podczas rozmowy nie wiedzą one, kiedy powinny zacząć mówić i często robią to, kiedy wypowiada się inna osoba. Zdecydowanie łatwiej odnajdują się one w komunikacji „jeden na jeden” niż podczas dyskusji w grupie. 

Jeśli chodzi o związek między autyzmem a mową, u dzieci ze spektrum autyzmu widoczne jest w wieku od 2 do 4 lat wyrażanie komunikatów, które wskazują przede wszystkim na protest lub prośbę. Raczej nie posługują się one również mową niewerbalną, a więc nie patrzą w oczy czy też nie wykonują określonych gestów. Warto zaznaczyć, że nie ma również jednej odpowiedzi na pytanie, kiedy dziecko autystyczne zaczyna mówić – zależy to od wielu czynników oraz od konkretnego przypadku. 

Źródła: 

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3216045/ (dostęp: 19.07.2022). 
2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31777192/ (dostęp: 19.07.2022).