Sarkopenia – zanik masy i funkcji mięśniowej u osób starszych. Czy można temu zapobiec?

Wiesław Michnikowski śpiewał, że wesołe jest życie staruszka. Rzeczywistość nie dla każdego seniora bywa usłana różami. Jednym z wyzwań podeszłego wieku jest utrata masy i siły mięśni szkieletowych, czyli sarkopenia. Dzięki szybko postawionej przez geriatrę diagnozie i rozpoczęciu leczenia można spowolnić postępujące zmiany i zredukować ryzyko powikłań. 

Czym jest sarkopenia? 

Po raz pierwszy terminu sarkopenia użył Irwin H. Rosenberg w 1989 r. Miał wówczas na myśli niezamierzony zanik masy mięśniowej i funkcji mięśniowej w podeszłym wieku. Sama sarkopenia jeszcze do niedawna uznawana była za zespół objawów chorobowych. Stanowiła zespół geriatryczny, czyli szereg dolegliwości związanych z postępującym procesem starzenia. Dopiero w 2016 r. została ujęta jako choroba w klasyfikacji ICD-10. Obecnie uznawana jest za uogólnione i postępujące zaburzenie w obrębie mięśni szkieletowych, doprowadzające nawet do niepełnosprawności i śmierci. 

Choć sarkopenia uznawana jest za chorobę wieku starczego, to pierwsze zmiany w obrębie mięśni mogą być zauważalne już… po 30 roku życia. Jednak największa dynamika osłabienia i zaniku mięśni następuje dopiero po 50 roku życia. 

Sarkopenia – przyczyny 

Sarkopenia wieku podeszłego jest ściśle związana z procesem starzenia. Zanik masy mięśniowej diagnozowany jest u 20 proc. pacjentów pomiędzy 60. a 70. rokiem życia. Im starszy wiek, tym bardziej rozwinięta sarkopenia. U osób w wieku 80 lat choroba występuje nawet w 50 proc. przypadków. 

Zanik masy mięśniowej i funkcji mięśniowej jest bardzo wyraźny. Biorąc pod uwagę, że tkanka mięśniowa stanowi około 45 proc. masy ciała człowieka przed 30 rokiem życia, to u osób w wieku 70 lat jest to już zaledwie 27 proc. 

Sarkopenia jest chorobą wciąż nie do końca poznaną. Jej rozwój może być uwarunkowany przez szereg różnych czynników: 

• czynniki genetyczne, 
• płeć żeńska, 
• rasa (Afroamerykanie zachowują większą masę mięśni), 
• nieprawidłowości rozwojowe wieku dziecięcego, 
• obniżenie stężenia testosteronu u mężczyzn, 
• zmiany w białkach odpowiedzialnych za sprzężenie elektromechaniczne, 
• zaburzenie funkcjonowania mitochondriów, 
• apoptoza i autofagia, 
• niska aktywność fizyczna 
• czasowe unieruchomienie, 
• przebywanie w stanie nieważkości, 
• zwyrodnienia układu nerwowego, 
• zaburzenia endokrynne (w tym spadek wydzielania hormonu wzrostu, zaburzenia pracy tarczycy, insulinooporność), 
• otyłość, 
• niedożywienie, 
• zaburzenia wchłaniania, 
• przewlekłe choroby zapalne (w tym reumatoidalne zapalenie stawów), 
• niewydolność narządowa, 
• anoreksja, 
• choroba nowotworowa, 
• AIDS, 
• stosowanie niektórych leków (w tym: antybiotyki, glukagon, tetracyklina), 
• stres oksydacyjny, 
• nadmierne gromadzenie żelaza w mięśniach, 
• nadużywanie alkoholu, tytoniu i narkotyków. 

Sarkopenia – objawy 

Typowym objawem sarkopenii jest stopniowe słabnięcie mięśni i ich funkcji na skutek zmniejszenia ich masy. W efekcie tego osoba starsza odczuwa zmęczenie przy coraz mniejszym wysiłki, nawet jeśli dotychczas była aktywna ruchowo. 

Ponieważ mięśnie stają się słabsze, osobie zmagającej się z sarkopenią trudniej jest utrzymywać równowagę, co sprawia, że podczas poruszania zdarzają jej się częściej niż dotychczas potknięcia, a nawet upadki. 

Charakterystyczne dla sarkopenii są trudności w wypróżnianiu i oddychaniu, na skutek nawracającej przepukliny rozworu przełykowego. To stan, kiedy anatomiczne struktury jamy brzusznej przedostają się do klatki piersiowej. 

Senior z zanikającymi mięśniami zaczyna zwykle także chudnąć. Ma ograniczone zapasy energetyczne, zaburzoną termoregulację i nie w pełni sprawnie funkcjonujący układ odpornościowy. Do tego zaczyna rozwijać się osteoporoza. 

Przy zaawansowanej sarkopenii, gdy osoba starsza staje się uzależniona od pomocy innych, mogą dodatkowo rozwinąć się apatia, a nawet depresja i stany lękowe. 

Jak rozpoznać sarkopenię? 

W celu rozpoznania sarkopenii lekarz musi ocenić ilościowo masę mięśniową i siłę skurczową mięśni szkieletowych. Ważna jest też ocena sprawności ruchowej. Jeszcze do niedawna zgodnie z przyjętymi standardami diagnostycznymi, aby zdiagnozować sarkopenię, konieczne było potwierdzenie występowania trzech grup objawów: 

• masa mięśniowa się obniżyła, 
• siła skurczu mięśni szkieletowych się zmniejszyła, 
• sprawność ruchowa spadła. 

Takie kryteria diagnostyczne stawiało wiele trudności pomiarowych. Jednak w 2018 r. uznano, że to niska siła mięśniowa, a nie masa mięśniowa jest głównym czynnikiem decydującym o rozwoju sarkopenii. Ocena siły mięśniowej jest więc wystarczająca dla podjęcia właściwego leczenia. Badanie masy mięśniowej ma służyć ocenie prawdopodobieństwa wystąpienia sarkopenii, natomiast badanie sprawności ruchowej służy zweryfikowaniu stopnia nasilenia choroby (jej stadium zaawansowania). 

W celu zbadania masy mięśniowej może zostać wykonana tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny. Cennych informacji dostarcza densynometria służąca określeniu gęstości tkanek. Inną skuteczną metodą diagnostyki masy mięśniowej jest bioimpedancja elektryczna. Dzięki analizie oporności tkanek na przepływ prądu można określić objętość tłuszczową i beztłuszczową organizmu. 

Do oceny siły skurczowej lekarz może wykorzystać siłomierz ręczny. Natomiast w celu zbadania mocy mięśni kończyn dolnych wykorzystuje się platformę mocy, a także siłomierze izokinetyczne. 

Sprawność ruchową można zdiagnozować za pomocą testu SPPB. Pozwala lekarzowi ocenić wytrzymałość oraz siłę mięśni, a także chód i równowagę. Test polega na pięciokrotnym podnoszeniu się z krzesła, staniu ze złączonymi stopami i pokonaniu odległości 244 cm. Lekarz może też ocenić tempo chodu pacjenta. Jeśli pacjent porusza się wolniej niż 8 m/s sugerować to może występowanie choroby. 

Leczenie sarkopenii 

Podstawą leczenia sarkopenii jest wdrożenie do codziennej rutyny większej aktywności ruchowej w postaci ćwiczeń oporowych i siłowych powodujących przyrost masy mięśniowej. Ważne, by stopniowo zwiększać wysiłek. W ten sposób stale zmusza się mięśnie do wytężonej pracy. 

Jako uzupełnienie treningów senior zmagający się z sarkopenią powinien zadbać o dietę, W tym celu każdy posiłek powinien zostać wzbogacony o 20–30 g białka (niepołączonego z węglowodanami) dla pobudzenia syntezy białek w tkance mięśniowej. Jednocześnie należy zredukować ilość tłuszczu, dostarczającego organizmowi wolnych rodników, które zaburzają funkcjonowanie mitochondriów. 

W celu leczenia sarkopenii lekarz może też wdrożyć farmakoterapię w postaci dopasowanych dawek: testosteronu, hormonu wzrostu, dehydroepiandrosteronu, miostatyny, inhibitorów konwertazy angiotensyny.  

Źródła: 

1. A. Strzelecki, R. Ciechanowicz i in., Sarkopenia wieku podeszłego, „Gerontologia Polska” 2011, t. 19, nr 3–4, s. 134–145. 
2. R. Kamińska-Siemaszko, Sarkopenia 2018 – zaktualizowane kryteria diagnostyczne do diagnozowania niewydolności mięśni, „Geriatria” 2018, nr 12, s. 227–234.