Jajniki, czyli źródło hormonów kobiecych. Jak są zbudowane?

Jajniki odgrywają kluczową rolę w cyklu menstruacyjnym, a także płodności każdej kobiety. W okresie okołomenopauzalnym, kiedy dochodzi do stopniowego wygaszania ich funkcji, doświadczamy nieprzyjemnych objawów związanych z silnymi wahaniami hormonów w organizmie. Jak zbudowane są jajniki? Jakie jeszcze pełnią funkcje? Czy związki chemiczne, które wytwarzają, są bardzo ważne?

Jak zbudowane są jajniki?

Zastanawiasz się, jak wyglądają jajniki? Budowa żeńskich gonad (gruczołów rozrodczych) nie jest szczególnie skomplikowana. Są to niewielkie, owalne gruczoły, znajdujące się po obu stronach macicy. Występują zatem parzyście, ale nie leżą symetrycznie względem siebie. Ten występujący po lewej stronie jest najczęściej mocniej wysunięty ku przodowi ciała.

Pojedynczy jajnik składa się z dwóch głównych części:

• część korowa (inaczej warstwa miąższowa) – to warstwa zewnętrzna, znajdują się tutaj komórki jajowe w różnych stadiach rozwoju,
• część rdzenna – tutaj znajdują się przede wszystkim naczynia krwionośne, ich zadaniem jest odżywianie kory jajnika.

Za utrzymanie ich stabilnej pozycji przy bocznych ścianach miednicy odpowiadają strzępek jajnikowy (to lejkowate zakończenie jajowodu) oraz następujące więzadła:

• więzadło właściwe jajnika,
• więzadło wieszadłowe,
• krezka – jej rolą jest przede wszystkim utrzymanie pozycji wszystkich narządów jamy brzusznej, nie tylko jajników.

Co ciekawe, budowa zewnętrzna jajników oraz ich wielkość są zależne od wieku. U dojrzewających nastolatek ich powierzchnia jest gładka, a same komórki są naprawdę niewielkie. Fałdy pojawiają się u dorosłych kobiet. Wtedy gonady także rosną, osiągając masę 6-8 g jedna. Jest to związane ze wzmożoną aktywnością hormonalną, ponieważ po menopauzie wracają do stanu sprzed okresu dojrzewania.

Kilka słów o komórce jajowej

Komórka jajowa (łac. ovum), inaczej jajeczko lub jajo, to gameta żeńska wytwarzana przez jajniki. Tworzą się one jeszcze w życiu płodowym, a kiedy przychodzisz na świat, dysponujesz ograniczonym, chociaż bardzo bogatym zestawem od kilkuset do nawet 2. milionów jajeczek. Mimo tak zatrważającej liczby, nie wszystkie gamety zostaną zapłodnione. W czasie swojego życia uwolnisz zaledwie kilkaset dojrzałych jaj.

Najważniejsze funkcje jajników

Jak wspomniano, jajniki mają dwie najważniejsze funkcje. Po pierwsze, produkują komórki jajowe, a po drugie, wytwarzają hormony kontrolujące cykl menstruacyjny i ciążę:

• biorą czynny udział w owulacji, kiedy uwalniają komórkę jajową gotową do zapłodnienia,
• wytwarzają estrogeny i progesteron, czyli najważniejsze hormony w kontekście zdrowia kobiet.

Hormony wytwarzane przez jajniki

Wiesz już, jakie funkcje pełnią jajniki? Hormony, które wytwarzają, wpływają na twoje zdrowie ogólnoustrojowe, dlatego warto dobrze je poznać, aby móc bacznie przyglądać się zmianom zachodzącym cyklinie w organizmie i odróżnić je od ewentualnych patologii. Oto cztery najważniejsze związki chemiczne, produkowane przez kobiece gonady:

• estrogeny – to hormony steroidowe. U kobiet wpływają na rozwój cech płciowych, biorą też udział w przygotowaniu endometrium (błony śluzowej macicy) do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej. Wpływają na kondycję skóry oraz włosów, ale i niektórych narządów wewnętrznych, a nawet na pracę całych układów. Są także istotne dla zdrowia psychicznego,
• progesteron – hormon steroidowy. Odgrywa istotną rolę przede wszystkim w procesie zapłodnienia oraz odpowiada za utrzymanie ciąży,
• androgeny – to hormony szczególnie istotne dla mężczyzn, ale w niewielkich ilościach znajdują się także w organizmie kobiety. Są ważne dla przekształcania żeńskich hormonów płciowych,
• relaksyna – hormon polipeptydowy. Jest produkowany w czasie ciąży przez ciałko żółte znajdujące się w jajniku, a po porodzie wspiera laktację.

Jak widzisz, hormony jajników są więc istotne nie tylko dla wspomnianej ciąży oraz cyklu menstruacyjnego, ale również dla zdrowia twojej skóry, włosów oraz kondycji psychiki czy samopoczucia.

Możliwe zaburzenia pracy jajników i ich objawy

Jak każda struktura w organizmie człowieka, tak i praca twoich jajników może zostać zaburzona. Choroby gonad obejmują rozmaite patologie, począwszy od zmian anatomicznych poprzez ich fizyczne uszkodzenie aż po zmiany hormonalne. Najczęściej diagnozowane schorzenia jajników to:

• torbiele jajników,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• zapalenie narządów miednicy mniejszej,
• rak jajnika,
• pierwotna niewydolność jajników.

Poza tym możesz odczuwać dolegliwości związane z zaburzoną pracą jajników – są to najczęściej objawy przed miesiączką lub w jej trakcie, ale nie tylko. Mogą wynikać zarówno z patologii, jak i fizjologii, dlatego w diagnozie bardzo ważny jest wywiad lekarski, na którym dokładnie opiszesz okoliczności oraz nasilenie i częstotliwość występowania symptomów takich jak:

• bóle kręgosłupa lędźwiowego i miednicy,
• bolesne miesiączkowanie,
• ucisk lub tkliwość brzucha,
• nieregularne cykle menstruacyjne,
• brak owulacji,
• nietypowa wydzielina z pochwy,
• nudności lub biegunka.

Zastanawiasz się, gdzie boli jajnik? Wiesz już, gdzie są jajniki, więc odpowiedź powinna nasunąć się sama – te gruczoły czuć po lewej albo po prawej stronie podbrzusza, a dolegliwość rzadko jest odczuwana w obu gonadach jednocześnie. Często towarzyszy owulacji i wtedy uznaje się ją za fizjologiczną, ale każdy ból w tej okolicy niezwiązany z cyklem miesiączkowym wymaga konsultacji lekarskiej.

Jak się diagnozuje zaburzenia pracy jajników?

Diagnozę schorzeń jajników można uzyskać, umawiając się na wizytę do ginekologa. Jeżeli problem będzie obejmował zaburzenia hormonalne, pomocna okaże się także konsultacja ze specjalistą endokrynologiem. Takie wizyty obejmują przede wszystkim dokładny wywiad medyczny oraz badania:

• USG transwaginalne,
• badanie ginekologiczne,
• wymaz z pochwy,
• cytologia,
• morfologia krwi.

W celu pogłębienia diagnozy lekarz może zlecić wykonanie badań hormonalnych z krwi, badań moczu, a także dokładniejszej diagnostyki obrazowej w postaci tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. Leczenie zawsze ukierunkowane jest na przyczynę lub na objawy, gdy jej określenie jest niemożliwe albo nie istnieją metody umożliwiające pełne wyleczenie pacjentki.

Bibliografia:

1. Dalloul M., Sherer D. M., Gorelick C., Serur E., Zinn H., Sanmugarajah J., ZigaloA., Abulafia O., Transient bilateral ovarian enlargement associated with large retroperitoneal lymphoma, Ultrasound in Obstetrics & Gynecology 2007, vol. 29, iss. 2., p. 236-238.
2. Gibson E., Mahdy H., Anatomy, Abdomen and Pelvis, Ovary, StatPearls 2023.
3. https://my.clevelandclinic.org/health/body/22999-ovaries [dostęp 16.03.2024].
4. Huang C., Hong M., Ding D., A review of ovatory torsion, Tzu Chi Medical Journal 2017, 29(3): 143-147.