Niewydolność jajników. Kiedy jajniki przestają pracować za wcześnie? 

Niewydolność jajników zaburza pracę hormonów. Jest to jednak znacznie więcej niż problem z płodnością – to stan, który dotyka różnych aspektów zdrowia kobiety, od pracy różnych układów po dobrostan psychiczny. Jak się objawia? Jakie badania wykonać w celu jego diagnozy?

Co to jest przedwczesna niewydolność jajników? Rodzaje 

Niewydolność jajników odnosi się do stanu, w którym jajniki przestają prawidłowo funkcjonować przed 40. rokiem życia, co skutkuje zmniejszeniem produkcji estrogenów i progesteronu oraz zaburzeniami lub brakiem owulacji. Dotyka około 1% kobiet. Dla porównania, w Polsce średni wiek menopauzalny (jest to czas fizjologicznego wygaszania czynności jajników) przypada na 50. rok życia.  

Pierwotna niewydolność jajników 

Przyczyny pierwotnej niewydolności jajników leżą bezpośrednio w samych gruczołach. Mogą powodować ją różne patologie. Do najczęstszych zalicza się czynniki genetyczne, takie jak mutacje w genie FMR1 lub zespół Turnera oraz czynniki autoimmunologiczne, gdzie układ odpornościowy atakuje własną tkankę jajnika.

Wtórna niewydolność jajników 

Wtórna PNO jest wynikiem zewnętrznych faktorów, które wpływają na funkcjonowanie jajników. Często związana jest z oddziaływaniem czynników środowiskowych (ekspozycja na toksyny) lub z intensywnym leczeniem (chemioterapia lub radioterapia). Inne przyczyny wtórnej niewydolności jajników obejmują chirurgiczne usunięcie gruczołów oraz niektóre choroby przewlekłe wpływające na zdolność jajników do produkcji hormonów i jajeczek.

Niewydolność jajników indukowana medycznie 

Ryzyko niewydolności jajników spowodowanej interwencjami medycznymi w leczeniu nowotworów zależy od wieku pacjentki, rodzaju i dawki leku oraz obszaru ciała poddawanego radioterapii. Opcje ochrony gruczołów przed takimi zabiegami obejmują kriokonserwację tkanki jajnikowej i transpozycję jajników.

Jak objawia się niewydolność jajników? 

Niewydolność jajników manifestuje się szeregiem objawów, które mogą znacząco wpłynąć na jakość życia kobiety. Należy tutaj wymienić: 

• nieregularne miesiączki lub całkowity ich zanik, co jest bezpośrednim sygnałem wygasającej funkcji jajników i jednocześnie głównym powodem, dla którego pacjentki zaczynają szukać pomocy, 
• typowe objawy okresu okołomenopauzalnego, czyli uderzenia gorąca, nocne poty, wahania nastroju, suchość pochwy oraz spadek libido. To wszystko jest wynikiem obniżonego poziomu estrogenów, 
• problemy z płodnością,  
• przyspieszone tempo utraty masy kostnej (osteoporoza) zwiększające ryzyko złamań, 
• problemy z pamięcią i koncentracją.

Jak wykryć niewydolność jajników? 

Diagnozowanie niewydolności jajników wymaga zebrania dokładnego wywiadu medycznego, oceny towarzyszących objawów oraz wykonania serii specjalistycznych badań. Głównym celem jest potwierdzenie obniżenia funkcji jajników, ocena potencjalnych przyczyn oraz wykluczenie innych chorób, które mogą dawać podobne objawy. 

Wywiad medyczny 

Wywiad medyczny to pierwszy krok w diagnozie niewydolności jajników, który pomaga zrozumieć historię zdrowotną pacjentki. Ocenia się regularność cykli menstruacyjnych, objawy menopauzy, historię rodzinną dotyczącą problemów z płodnością czy przedwczesną menopauzą, a także ewentualne leczenie w przeszłości, które mogło wpłynąć na funkcjonowanie jajników.

Diagnostyka funkcji jajników 

Badania hormonalne stanowią najważniejszy element diagnostyki niewydolności jajników. Pomiar poziomu folikulotropiny (FSH) i estradiolu są podstawą w ocenie funkcji gruczołów. FSH jest hormonem stymulującym pęcherzyk, a jego wysoki poziom przy jednocześnie niskim stężeniu estradiolu często wskazuje na niewydolność. Ponieważ poziomy tych związków mogą się wahać, zaleca się powtórzenie badań w odstępie miesiąca. 

Pomiar poziomu hormonu anty-Müllerowskiego (AMH) pozwala ocenić rezerwę jajnikową, czyli liczbę pęcherzyków zawierających komórki jajowe zdolne do zapłodnienia. Niskie wartości AMH wskazują na ich ograniczoną obecność, co jest charakterystycznym sygnałem niewydolności jajników. 

Testy genetyczne wykonuje się w celu identyfikacji mutacji genetycznych, które mogą przyczyniać się do przedwczesnego wygasania funkcji jajników. Przykładem jest analiza genu FMR1, związana z zespołem łamliwego chromosomu X. USG jajników pozwala z kolei na ocenę budowy jajników oraz obecności pęcherzyków. Gruczoły u kobiet z niewydolnością są mniejsze i wykazują niższą aktywność pęcherzykową. 

Dodatkowe badania obejmują pomiar poziomu hormonów tarczycy i prolaktyny, aby wykluczyć inne przyczyny zaburzeń menstruacyjnych oraz ocenę gęstości mineralnej kości, szczególnie jeśli istnieje podejrzenie długotrwałego niedoboru estrogenów (ryzyko osteoporozy).

Bibliografia: 

1. Chon S. J., Umair Z., Yoon M. S., Premature Ovarian Insufficiency: Past, Present, and Future, Frontiers in Cell and Developmental Biology 2021. 
2. Fenton A. J., Premature ovarian insufficiency: Pathogenesis and management, Journal of the Mid-Life Health 2015, 6(4): 147-153. 
3. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/premature-ovarian-failure/symptoms-causes/syc-20354683 [dostęp 10.04.2024].