Efekt Nocebo, czyli siła negatywnych myśli w medycynie 

Efekt nocebo to zjawisko, które jest mniej znane niż jego pozytywny odpowiednik – placebo. Mówi się o nim, gdy następuje pogorszenie samopoczucia spowodowane negatywnymi oczekiwaniami pacjenta. Pomimo mniej znanej natury, efekt nocebo odgrywa istotną rolę w medycynie. W dalszej części artykułu przyjrzymy się jego definicji, grupom szczególnie narażonym, mechanizmom działania oraz roli w praktyce medycznej. Zapraszam do lektury! 

Co to jest efekt nocebo? 

Efekt nocebo to zjawisko psychologiczne prowadzące do wystąpienia negatywnych objawów zdrowotnych wskutek przypuszczeń pacjenta co do niekorzystnych efektów leczenia. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa nocebo, co oznacza „będę szkodzić”. Problem może manifestować się w postaci objawów fizycznych i psychicznych, takich jak:  

• ból,  
• nudności,  
• zawroty głowy, 
• lęk, 
• epizody depresyjne. 

 Przykładem efektu nocebo jest sytuacja, w której pacjent, uprzedzony o potencjalnych skutkach ubocznych leku, zaczyna odczuwać te objawy mimo braku fizjologicznych podstaw do ich wystąpienia. Zjawisko może wystąpić nie tylko w kontekście farmakologicznym, ale również podczas zabiegów medycznych czy terapii psychologicznej. 

Podczas kontrolowanych badań klinicznych, uczestnicy informowani o możliwych skutkach ubocznych mogą doświadczać tych skutków, czego konsekwencją będą błędne wnioski na temat bezpieczeństwa i skuteczności badanych substancji. Ponadto, efekt nocebo wpływa na codzienną praktykę lekarską, ponieważ trudno jest ocenić rzeczywiste efekty leczenia u osoby z omawianym problemem.  

W praktyce medycznej efekt nocebo może doprowadzić do powstawania tzw. błędnego koła. Pacjent doświadczający negatywnych skutków ubocznych może zgłaszać je lekarzowi, który z kolei będzie modyfikować leczenie na mniej skuteczne. Z drugiej strony dochodzi dojść do nadmiernej medykalizacji. Jest to szczególnie problematyczne w przypadkach, gdy oczekiwania pacjenta są kształtowane przez dostęp do informacji w internecie, gdzie często eksponowane są negatywne historie i opinie o danej terapii. 

Kto ma efekt nocebo? Grupy ryzyka 

Efekt nocebo może dotknąć każdego, jednak pewne grupy osób są na niego szczególnie narażone. Problem częściej występuje wśród osób starszych. Seniorzy są bardziej podatni na negatywne informacje ze względu na swoje doświadczenia życiowe i zdrowotne. Osoby z niższym poziomem wykształcenia również mogą łatwiej wierzyć w niepochlebne opinie o terapii z uwagi na brak dostatecznej wiedzy na temat zdrowia czy procesów leczenia. 

Pacjenci ze skłonnością do lęku 

Inną grupą szczególnie narażoną na efekt nocebo są pacjenci, którzy na co dzień doświadczają lęku lub mają skłonność do nadmiernego zamartwiania się o swoje zdrowie. Są oni bardziej podatni na negatywne sugestie dotyczące leczenia. Informacje o potencjalnych skutkach ubocznych mogą u nich wywołać silne negatywne reakcje, prowadząc do rzeczywistych objawów somatycznych. 

Pacjenci, którzy mają negatywne doświadczenia z opieką medyczną 

Szczególną grupą ryzyka są pacjenci, którzy wcześniej doświadczyli poważnych skutków ubocznych lub mieli negatywne przeżycia związane z opieką medyczną. Mogą oni być bardziej wrażliwi na informacje o możliwych komplikacjach. Takie osoby często z większym sceptycyzmem podchodzą do nowych terapii. 

Jak działa efekt nocebo? 

Jednym z głównych mechanizmów psychologicznych efektu nocebo jest oczekiwanie negatywnych skutków. Gdy pacjent spodziewa się, że leczenie przyniesie niepożądane efekty, jego umysł i ciało mogą reagować zgodnie z tymi założeniami. Jest to związane z potęgą sugestii, która wywołuje rzeczywiste objawy fizyczne, nawet jeśli nie ma ku temu powodów. 

Kolejnym ważnym mechanizmem jest kondycjonowanie. Jeśli pacjent wcześniej doświadczył negatywnych skutków ubocznych po zażyciu leku, może on spodziewać się podobnych reakcji przy kolejnych terapiach, nawet jeśli substancja aktywna jest inna. To skojarzenie pomiędzy wcześniejszym doświadczeniem a nową terapią może prowadzić do pojawienia się niepożądanych objawów. 

Na poziomie fizjologicznym efekt nocebo wiąże się z aktywacją układu nerwowego. Negatywne oczekiwania prowadzą do zwiększenia aktywności w obszarach mózgu odpowiedzialnych za odczuwanie bólu i stresu, takich jak kora przedczołowa, ciało migdałowate. W rezultacie pacjent może odczuwać ból lub dyskomfort, nawet jeśli nie ma fizycznej przyczyny tych objawów. 

Ważnym elementem jest również rola hormonów stresu. Negatywne oczekiwania wywołując reakcje stresowe, zwiększają wydzielanie kortyzolu, co z kolei może prowadzić do różnych objawów somatycznych, takich jak ból głowy, nudności czy zawroty głowy. 

Efekt nocebo bywa potęgowany przez sposób komunikacji lekarza z pacjentem. Język i ton, jakiego używa specjalista, informując o możliwych skutkach ubocznych, wpływają na oczekiwania. Badania wykazują, że bardziej sugestywny język i negatywne sformułowania zwiększają ryzyko wystąpienia problemu.  

Nie bez znaczenia jest również kontekst kulturowy i społeczny. W kulturach, gdzie istnieje większy sceptycyzm wobec medycyny konwencjonalnej, pacjenci mogą być bardziej podatni na efekt nocebo. Również społeczna stygmatyzacja chorób psychicznych wpływa na nasilenie negatywnych oczekiwań i objawów. 

Bibliografia: 

1. Bagarić B., Jokić-Begić N., Jokić C., The Nocebo Effect: A Review of Contemporary Experimental Research, International Journal of Behavioral Medicine 2022, 29(3): 255-265.  
2. Colloca L., Miller F. G., The nocebo effect and its relevance for clinical practice, Psychosomatic Medicine 2011, 73(7): 598-603. 
3. Planes S., Villier C., Mallaret M., The nocebo effect of drugs, Pharmacology Research & Perspectives 2016, 4(2).