Miażdżyca – co to jest, objawy, przyczyny, leczenie, dieta

Miażdżyca to choroba, która polega na gromadzeniu się cholesterolu i innych lipidów w naczyniach krwionośnych w postaci tzw. blaszek miażdżycowych, przede wszystkim w aorcie, tętnicach mózgowych i wieńcowych, rzadziej w tętnicach kończyn. Do jej powstawania przyczynia się otyłość, palenie tytoniu lub inne choroby współistniejące. Leczenie miażdżycy opiera się na farmakologii oraz odpowiedniej diecie. 

Co to jest miażdżyca?

Miażdżyca to jedno z najczęściej występujących i najbardziej przebadanych schorzeń. Miażdżyca (inaczej arterioskleroza) jest chorobą, w wyniku której dochodzi do zmian degeneracyjnych w obrębie tętnic. Gromadzenie się w wewnętrznej warstwie naczyń krwionośnych makrofagów, lipoprotein o małej gęstości (LDL, low-density lipoprotein), komórek piankowatych i cholesterolu prowadzi do powstania pasm tłuszczowych, które wraz z elementami włóknistymi tkanki łącznej tworzą blaszki miażdżycowe. 

Z czasem ogniska płytek (blaszek) miażdżycowych ulegają zwapnieniu, co skutkuje miażdżycowym stwardnieniem tętnic. Proces ten powoduje zwężenie światła tętnic i zmniejszenie ich elastyczności, a co za tym idzie upośledzenie przepływu krwi i w rezultacie niedokrwienie zaopatrywanych przez nie tkanek i narządów. Arterioskleroza może się umiejscowić niemal w każdej tętnicy: mózgowej (miażdżyca mózgu/miażdżyca naczyń mózgowych), wieńcowej (miażdżyca tętnic wieńcowych), szyjnej (miażdżyca tętnic szyjnych) lub w kończynach dolnych (miażdżyca tętnic kończyn dolnych). 

Wbrew pozorom miażdżyca nie występuje tylko u osób po czwartej dekadzie życia. Arterioskleroza może rozwijać się nawet we wczesnym dzieciństwie. Szacuje się, że u blisko połowy młodych osób występują cechy miażdżycy tętnic wieńcowych. 

Przyczyny miażdżycy

Przyczyny powstawania miażdżycy związane są z nieprawidłowymi procesami zachodzącymi w organizmie, tj.: dysfunkcją śródbłonka, zaburzeniami lipidowymi (w tym za wysokim poziomem cholesterolu) oraz procesami zapalnymi w ścianie tętnic.

Miażdżycę zaliczamy do chorób wieloczynnikowych. Oznacza to, że zazwyczaj nie da się wymienić jednej przyczyny jej powstawania. Na jej rozwój składa się natomiast wiele różnych czynników, które w połączeniu wywołują niekorzystne zmiany chorobowe.

Czynniki ryzyka miażdżycy

Wśród czynników ryzyka miażdżycy wymienia się te, które można kontrolować, przyczyniając się do zmniejszenia prawdopodobieństwa zachorowania lub poprawy rokowań (czynniki modyfikowalne) oraz te, na które nie mamy wpływu (czynniki niemodyfikowalne).

Czynniki modyfikowalne rozwoju miażdżycy to:

• palenie papierosów,
• nieprawidłowa dieta,
• brak aktywności fizycznej,
• nadwaga lub otyłość,
• nadmiar tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha,
• czynniki psychologiczne (stres, depresja),
• cukrzyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• dyslipidemia (nieprawidłowy poziom cholesterolu we krwi),
• podwyższone stężenie homocysteiny we krwi.

Do czynników niemodyfikowalnych rozwoju miażdżycy zalicza się natomiast:

• czynniki genetyczne,
• zaawansowany wiek,
• płeć (mężczyźni są bardziej niż kobiety narażeni na rozwój miażdżycy, szczególnie na relatywnie wczesnym etapie życia).

Objawy miażdżycy

W początkowym stadium miażdżycy chory może nie zdawać sobie sprawy z jej istnienia. Objawy kliniczne arteriosklerozy pojawiają się w momencie, gdy blaszka miażdżycowa doprowadzi do zwężenia naczyń wieńcowych o 70-80 proc.. W przypadku miażdżycy tętnic wieńcowych objawy zwykle obserwuje się po 55 roku życia, u kobiet później niż u mężczyzn, natomiast objawy miażdżycy innych naczyń średnio 5 lat później. 

Objawy miażdżycy są zależne od miejsca ulokowania się złogów w poszczególnych tętnicach. Tym samym, mogą pojawić się: 

• Bóle głowy, zaburzenia widzenia ‒ kojarzone bardziej z migrenami niż z miażdżycą. Niestety, takie objawy daje rozwijająca się miażdżyca mózgu, która może prowadzić do wystąpienia zespołu otępiennego naczyniopochodnego, zwłaszcza u osób starszych. Miażdżyca mózgu może dawać objawy psychiczne związane z zaburzeniami neurologicznymi. Częstym skutkiem miażdżycy mózgu jest udar niedokrwienny. 
• Bóle szyi, utraty równowagi i czucia, niedowłady i nudności to klasyczne objawy miażdżycy tętnic szyjnych i kręgowych. 
• Miażdżyca nóg powoduje ich ból (zwłaszcza łydek), nawet po małym wysiłku fizycznym. Bolesne skurcze mięśni nasilają się m.in. podczas wchodzenia po schodach. Objawy miażdżycy nóg w zaawansowanym stadium obejmują ból nasilający się w nocy nawet podczas spoczynku i zmianę zabarwienia chorej kończyny. Miażdżyca kończyn dolnych jest najbardziej rozpowszechnionym typem miażdżycy. Nieleczona może prowadzić do amputacji chorej kończyny (zarostowa miażdżyca kończyn dolnych). 
• Niedrożność tętnicy biodrowej w przebiegu miażdżycy objawia się przede wszystkim tzw. chromaniem przestankowym, czyli bólem kończyn odczuwanym po przejściu niedługiego dystansu, zwykle szybko ustępującym w spoczynku,
• Bóle brzucha, nudności i uczucie duszności to objawy charakterystyczne dla miażdżyca aorty brzusznej. Rozwój tej choroby prowadzi do powstania tętniaka, który może pęknąć, co najczęściej skutkuje zgonem pacjenta. Miażdżyca aorty serca i aorty jamy brzusznej występuje najczęściej u osób między 50 a 70 rokiem życia 

Arterioskleroza atakuje niekiedy kilka tętnic jednocześnie. Mówi się wtedy, że jest to miażdżyca uogólniona. 

Jak rozpoznać miażdżycę? 

Miażdżycę diagnozuje się przeprowadzając dokładny wywiad lekarski oraz badania obrazowe takie jak USG, tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny.  Standardem w zapobieganiu miażdżycy i jej powikłaniom jest ocena wartości ryzyka sercowo-naczyniowego za pomocą karty ryzyka SCORE dla populacji polskiej. Karta ta określa 10-letnie ryzyko zgonu sercowego w oparciu o płeć, wiek, palenie papierosów, skurczowe ciśnienie tętnicze oraz stężenie cholesterolu całkowitego. 

Dodatkowo w ocenie ryzyka związanego z miażdżycą wykorzystuje się badania krwi, w tym oznaczenie stężenia lipidów (cholesterol całkowity, cholesterol LDL i HDL, triglicerydy), glukozy oraz badanie homocysteiny.

Jak leczyć miażdżycę?

We wczesnym stadium choroby stosuje się leczenie farmakologiczne, polegające na podawaniu leków rozszerzających naczynia krwionośne i wspomagających przepływ krwi. Leki na miażdżycę to zwykle statyny, których działanie polega na obniżaniu stężenia cholesterolu oraz leki przeciwkrzepliwe (kwas acetylosalicylowy), które zapobiegają powstawaniu zakrzepów. Czasem stosuje się dodatkowo fibraty, ezetymib, żywicę jonowymienną lub niacynę. Celem leczenia jest uzyskanie stężenia cholesterolu LDL <100 mg/dl (2,6 mmol/l). 

U osób z nadciśnieniem tętniczym 3 stopnia i dużym ryzykiem sercowo-naczyniowym stosuje się leki hipotensyjne. U chorych z cukrzycą zwykle wprowadza się ACEI (inhibitory konwertazy angiotensyny) lub ARB (antagoniści receptora angiotensyny). Leczenie farmakologiczne w miażdżycy stosuje się do końca życia. Aby przyniosło optymalne rezultaty, musi iść w parze z modyfikacją stylu życia, w tym ze zmianą nawyków żywieniowych.

W niektórych źródłach możemy spotkać się z informacjami o chelatacji, która reklamowana jest jako metoda „czyszczenia” naczyń krwionośnych przy wykorzystaniu dożylnych wlewów. Skuteczność tej techniki nie jest poparta badaniami naukowymi – nie ma żadnych dowodów na to, że chelatacja w jakikolwiek sposób pomaga w leczeniu pacjentów z miażdżycą.

Leczenie chirurgiczne miażdżycy

Gdy zmiany miażdżycowe obejmują pojedyncze zwężenie lub niedrożność na krótkim odcinku tętnicy, można zastosować zabieg angioplastyki wykonywany w znieczuleniu miejscowym, polegający na mechanicznym poszerzeniu zwężonego odcinka naczynia. W przypadku miażdżycy zaawansowanej stosuje się zabieg chirurgiczny zwany endarterektomią, polegający na nacięciu tętnicy i jej mechanicznym oczyszczeniu z blaszek miażdżycowych. Jeżeli naczynie jest niedrożne na długim odcinku, przeprowadza się operację chirurgiczną, polegającą na wszyciu tzw. by-passa, czyli rodzaju pomostu, którym popłynie krew, omijając niedrożny odcinek. 

Jak zapobiegać miażdżycy i jej skutkom?

Miażdżyca to choroba, w której oprócz leczenia farmakologicznego niezwykle istotną rolę odgrywa zmiana dotychczasowego stylu życia. Profilaktyka polega na stosowaniu odpowiedniej diety i kontroli masy ciała, prowadzeniu aktywnego trybu życia (regularna aktywność fizyczna przez przynajmniej 30 min/dobę, przez 5-7 dni w tygodniu), unikaniu palenia tytoniu i racjonalnym wypoczynku.

Ważnym elementem jest także kontrola i wyrównywanie chorób współistniejących: nadciśnienia tętniczego krwi, cukrzycy, nieprawidłowego stężenia cholesterolu we krwi.

Dieta w miażdżycy 

Uważa się, że nawet 30 proc. zgonów chorych z miażdżycą spowodowane jest nieprawidłową dietą. Zmiana nawyków żywieniowych może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy jakości życia i spowolnienia rozwoju choroby. Przestrzeganie zaleceń żywieniowych nie tylko hamuje progresję blaszki, ale również sprzyja jej usuwaniu.  

Wśród składników diety o niekorzystnym, promującym powstawanie miażdżycy działaniu wymienia się: 

• Kwasy tłuszczowe nasycone, które znajdziemy przede wszystkim w produktach pochodzenia zwierzęcego oraz oleju kokosowym i palmowym. Mają działanie hipercholesteremiczne i prozakrzepowe. Zaleca się, aby kwasy tłuszczowe nasycone stanowiły mniej niż 7 proc. całkowitej energii. 
• Izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, których źródłami w diecie są margaryny twarde, pieczywo cukiernicze i słodycze. Działają prozakrzepowo, obniżają poziom cholesterolu HDL (tzw. dobrego cholesterolu) oraz podwyższają poziom cholesterolu LDL. 
• Cholesterol spożywany w nadmiernej ilości (ponad 200 mg na dobę). 
• Alkohol – konsumowany w dużej ilości prowadzi do wzrostu poziomu triglicerydów we krwi, zaburza metabolizm lipidów oraz powoduje stłuszczenie i marskość wątroby. Spożywanie alkoholu w ilości >5 drinków dziennie zwiększa ryzyko udaru mózgu o 60 proc. w porównaniu do osób niepijących. 

Co jeść przy miażdżycy? Odpowiedni dobór spożywanej żywności jest doskonałą metodą ograniczania rozwoju blaszek miażdżycowych i zapobiegania chorobie. Dieta miażdżycowa opiera się na następujących założeniach: 

1. Spożywanie tłustych ryb morskich minimum 2 razy w tygodniu. Dostarczają one kwasów tłuszczowych omega-3, które obniżają stężenie lipidów we krwi, działają przeciwzapalnie i antyarytmicznie oraz zmniejszają ryzyko zakrzepu. 
2. Spożywanie tłuszczów roślinnych: olejów i oliwy z oliwek, które zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego oraz cholesterolu LDL. 
3. Spożywanie 3-5 porcji warzyw i owoców dziennie, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko wystąpienia udaru. 
4. Spożywanie orzechów (garść dziennie) powoduje obniżenie poziom cholesterolu LDL. Orzechy zawierają nienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy i minerały (magnez, żelazo, foliany, witaminy z grupy B, witaminę E i błonnik). 
5. Spożywanie żywności funkcjonalnej: czosnku, stanoli i steroli (2g/ dobę), błonnika rozpuszczalnego oraz czerwonego wina. Żywność ta obniża cholesterol całkowity i cholesterol LDL, zwiększa poziom cholesterolu HDL, a flawonoidy z czerwonego wina wzmacniają naczynia krwionośne. 

Należy unikać potraw smażonych (preferowane techniki to gotowanie na parze, pieczenie w folii), tłustych produktów (sery żółte, sery topione, wieprzowina), ograniczyć spożycie soli do 5 gramów na dobę (szczególnie w miażdżycy tętnic mózgowych i po przebytym udarze). 

Polecane napoje to przede wszystkim woda i napary ziołowe. W diecie można uwzględniać również niesłodzoną kawę i herbatę, należy unikać natomiast napojów zawierających cukry (również te naturalnie występujące, np. w sokach owocowych).

Powyższe zasady oparte są o śródziemnomorski model żywienia – dietę najbardziej polecaną pacjentom z miażdżycą.

Skutki miażdżycy

Niektóre lokalizacje zmian miażdżycowych są szczególnie niebezpieczne dla zdrowia i mogą skutkować licznymi powikłaniami. Miażdżyca naczyń wieńcowych może prowadzić do choroby niedokrwiennej serca (choroby wieńcowej) i zawału mięśnia sercowego; miażdżyca tętnic szyjnych i kręgowych nierzadko skutkuje udarem mózgu, miażdżyca aorty może prowadzić do powstania tętniaka, a miażdżyca naczyń kończyn dolnych do tzw. stopy cukrzycowej (zgorzeli). Znaczne zwężenie naczyń  naczyń nerkowych związane z odkładaniem w nich blaszek miażdżycowych może prowadzić do nadciśnienia tętniczego i niewydolności nerek.

Czy miażdżyca jest odwracalna?

Wczesne wykrycie miażdżycy oraz podjęcie odpowiedniego leczenia i zmiana stylu życia są niezwykle ważne w kontekście zmniejszenia ryzyka konsekwencji miażdżycy. Obecność samych blaszek nie jest odwracalna. Z miażdżycą można jednak żyć wiele dekad – jeśli zadba się o zapobieganie dalszej progresji choroby.

Aktualizacja: Milena Marchewka

Bibliografia: 

1. Kucharska Ewa, “Miażdżyca tętnic- wybrane aspekty,” Przegl. Lek., vol. 71, no. 7, pp. 400–402, 2014. 
2. WHO Global status report on noncommunicable diseases. WHO (2014) [online],http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/148114/1/9789241564854_ eng.pdf?ua=1. 
3. Szostak Wiktor, “Miażdżyca – cz. 1: Choroba cywilizacyjna na tle wadliwego żywienia; cz. 2. Cholesterol, główny winowajca, cz. 3. Czynniki ryzyka Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej,” 2017. [Online]. Available: https://ncez.pl/choroba-a-dieta/choroby-ukladu-krazenia/miazdzyca—cz–3–czynniki-ryzyka. [Accessed: 13-Jun-2020]. 
4. F. A. Arain and L. T. Cooper, “Miażdżyca tętnic obwodowych: diagnostyka i leczenie,” Med. po dyplomie, vol. 19, no. 6, pp. 81–91, 2008. 
5. “Karta ryzyka SCORE – Narodowy Instytut Kardiologii.” [Online]. Available: https://www.ikard.pl/karta-ryzyka-score.html. [Accessed: 13-Jun-2020].