Alergia pokarmowa – przyczyny, objawy, badania i leczenie

Alergia pokarmowa to uczulenie na produkty spożywcze i ich składniki, najczęściej mleko krowie, jaja, orzeszki ziemne i pszenicę. Choć kojarzy się głównie z niemowlętami i dziećmi, występuje również u osób dorosłych. Jej objawy są niespecyficzne, najczęściej przybierają postać wysypki skórnej, pokrzywki, kataru czy dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Jakie badania są pomocne w wykryciu alergii pokarmowej  i czy można ją leczyć? 

Co to jest alergia pokarmowa?  

Według definicji, alergia pokarmowa to niepożądana reakcja organizmu w postaci powtarzalnych i odtwarzalnych objawów po spożyciu (nawet niewielkiej ilości) wybranych produktów, które u zdrowych osób nie wywołują żadnych dolegliwości. Słowo alergia powstało z połączenia dwóch słów pochodzących z języka greckiego: „allos”- zmieniony oraz „ergon” – reakcja. Przyczyną alergii pokarmowej jest nieprawidłowa odpowiedź układu immunologicznego, który rozpoznaje substancje zawarte w pokarmie jako obce i uruchamia kaskadę mechanizmów mających za zadanie unieszkodliwić alergen. 

Alergia pokarmowa jest jedną z powszechniej występujących chorób. Ma to związek z rozwojem cywilizacyjnym, w wyniku którego organizm narażony jest na coraz większą ilość substancji potencjalnie uczulających (barwniki, konserwanty żywności, emulgatory, preparaty modyfikujące smak). Alergia pokarmowa stanowi poważne wyzwanie dla zdrowia publicznego, nazywana jest „drugą falą epidemii” po astmie. Szacuje się, że alergia pokarmowa może dotyczyć nawet 10 proc. populacji.

Termin alergia często niesłusznie stosowany jest  wymiennie z pojęciem nietolerancja pokarmowa. U podłoża alergii pokarmowej leżą mechanizmy immunologiczne, natomiast nietolerancja pokarmowa jest związana z nieimmunologiczną odpowiedzią organizmu. Do nietolerancji pokarmowych należą m.in nietolerancja laktozy i glutenu oraz nieprawidłowe wchłanianie węglowodanów. Symptomy alergii pokarmowej i nietolerancji są bardzo podobne, a więc i trudne do odróżnienia.

Przyczyny alergii pokarmowej

Za powstawanie alergii pokarmowej odpowiadają czynniki genetyczne  (mutacja w genie kodującym białko filagrynę, które pełni ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu bariery skórnej i nabłonka) oraz  środowiskowe, takie jak: zanieczyszczenie środowiska, narażenie na dym tytoniowy, wiek matki karmiącej i jej dieta. Co ciekawe, istnieje zależność między częstością występowania alergii pokarmowych, a porą roku: dzieci urodzone jesienią i zimą częściej chorują na alergie pokarmowe, co tłumaczy się niższą syntezą witaminy D, która ma działanie modulujące na układ immunologiczny.

Jakie produkty najczęściej wywołują alergię pokarmową? 

W 1995 roku organizacja Food and Agriculture Organization ustaliła tzw. „wielką ósemkę” produktów najczęściej uczulających ludzi na całym świecie. Należą do nich:

• mleko krowie,
• jaja,
• ryby,
• orzechy,
• orzeszki arachidowe,
• soja,
• pszenica.

Uczulać mogą zarówno produkty pochodzenia zwierzęcego (przede wszystkim: mięso wieprzowe i wołowe, mleko krowie i kozie, ryby, skorupiaki, mięczaki oraz jaja i mięso kur, gęsi, kaczek, indyków), jak i roślinnego: ziarna zbóż (jęczmień, żyto, ryż, pszenica), jabłka, owoce cytrusowe, orzechy, śliwki, musztarda, kakao, ziemniaki, pomidory, papryka, pieprz, tytoń, marchew, pietruszka, seler oraz niektóre przyprawy.

Zdarzają się również tzw. alergie krzyżowe, których istotą jest połączenie alergii wziewnej z uczuleniem na niektóre składniki diety. Przykładowo, osoby uczulone na pyłek brzozy często mają alergię pokarmową na jabłko i seler.

Typy alergii pokarmowych 

Patomechanizm powstawania alergii pokarmowych jest dość skomplikowany. Alergie pokarmowe mogą przebiegać z udziałem grupy przeciwciał immunoglobuliny IgE ( reakcje IgE zależne) skierowanych przeciwko konkretnym alergenom pokarmu lub niezależnie od  przeciwciał (reakcje IgE niezależne). Wyróżnia się 4 typy alergii pokarmowych.

1. Pierwszym z nich jest tzw. natychmiastowa reakcja alergiczna, w której antygen łączy się ze swoistymi przeciwciałami IgE. Dolegliwości pojawiają się bardzo szybko po spożyciu pokarmu (w fazie wczesnej do 30 minut, w fazie później do 6-8 godzin), na który jesteśmy uczuleni. Do reakcji natychmiastowych należą wstrząs anafilaktyczny, anafilaksja przewodu pokarmowego, pokrzywka, reakcje krzyżowe (alergia na lateks i pokarmy) oraz zespół alergiczny błony śluzowej jamy ustnej (OAS – oral allergy syndrome). 
2. Kolejnym rodzajem jest reakcja alergiczna typu cytotoksycznego. W tym modelu antygen łączy się z receptorami błonowymi przeciwciał IgG i IgM, co aktywuje tzw. układ dopełniacza, który jest czynnikiem niszczącym komórkę. Najczęstszą przyczyną wystąpienia reakcji alergicznej typu II są leki lub ich metabolity oraz przetoczenie krwi. 
3. Trzeci typ reakcji to reakcja typu kompleksów immunologicznych. Mechanizm jest podobny do typu II, po aktywacji uwolnione zostają enzymy lizosomalne z neutrofilów. Reakcja typu III odpowiada za występowanie pokrzywki i obrzęków.
4. Ostatni typ reakcji to tzw. reakcja komórkowa (opóźniona), gdzie główną rolę odgrywają limfocyty T. Objawy pojawiają się  od kilku do kilkunastu godzin od spożycia pokarmu. Ten typ reakcji odpowiada za alergiczne kontaktowe zapalenie skóry oraz objawy ze strony przewodu pokarmowego. 

Alergia pokarmowa – objawy 

Objawy alergii pokarmowej mogą pojawić się w różnym odstępie czasowym od spożycia produktu (od kilku minut do kilkunastu godzin), dlatego tak trudno jest stwierdzić, który pokarm wywołuje działania niepożądane. Warto też podkreślić, iż ten sam produkt może u różnych osób wywołać odmienne objawy kliniczne. Wśród najczęstszych objawów alergii pokarmowej wymienia się:

1. Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Alergeny podrażniają błonę śluzową żołądka, co jest przyczyną nudności, wymiotów i bólu w nadbrzuszu. Po spożyciu pokarmów może wystąpić odbijanie, pieczenie gardła, rozlane bóle brzucha, biegunki z domieszką krwi i śluzu, zaparcia, wzdęcia, gazy o znacznym nasileniu i bardzo nieprzyjemnym zapachu, brak apetytu. Jeżeli pokarmy uczulające przyjmowane są regularnie, podrażnienie może przyjmować postać przewlekłych objawów dyspeptycznych. 
2. Dolegliwości związane z drogami oddechowymi. Pojawia się alergiczny nieżyt nosa, przejawiający się katarem o wodnistej konsystencji, kichaniem, czasem uczuciem niedrożności nosa. Niekiedy dochodzi do nieżytu gardła, krtani i objawów przypominających astmę, w tym nadmiernego skurczu oskrzeli i duszności. 
3. Zmiany w obrębie jamy ustnej – drobne owrzodzenia i zaczerwienienie błon śluzowych. Owrzodzenia mogą obejmować większe powierzchnie śluzówki, co jest przyczyną znacznych dolegliwości bólowych. Na dziąsłach mogą pojawiać się drobne, bolesne, białe plamki nazywane aftami. W cięższych przypadkach może dochodzić do obrzęku całej jamy ustnej, co znacznie utrudnia przyjmowanie pokarmów.
4. Reakcje skórne: pokrzywka, wysypka, atopowe zapalenie skóry, świąd. 
5. Dolegliwości nieswoiste: osłabienie, przewlekłe zmęczenie, rozdrażnienie, zaburzenia snu. 

W szczególnych przypadkach może wystąpić wstrząs anafilaktyczny, którego głównymi objawami są: ból głowy, wzrost częstości akcji serca, spadek ciśnienia tętniczego krwi, utrata przytomności oraz niebezpieczny skurcz oskrzeli. Wstrząs anafilaktyczny stanowi bezpośrednie zagrożenie życia, dlatego jego wystąpienie jest wskazaniem do podjęcia natychmiastowej interwencji lekarskiej.

Wysypka przy alergii pokarmowej

W przebiegu alergii pokarmowej najczęstszą i najbardziej powszechną reakcją jest wysypka na twarzy, dłoniach i stopach, rzadziej w innych okolicach ciała. Drobno lub gruboplamista wysypka występuje pod postacią grudek, krost lub pęcherzyków wypełnionych treścią surowiczą, które po pęknięciu tworzą bolesne nadżerki. Skóra jest zaczerwieniona, obrzęknięta, a sama wysypka powoduje nasilony świąd. W przypadku przewlekłego działania czynnika uczulającego zmiany na skórze mogą przybrać blady kolor, skóra staje się sucha i pogrubiała, co może prowadzić do rozwoju liszaja. Rozdrapane w fazie ostrej zmiany mogą pozostawić po sobie drobne przebarwienia albo blizny. 

Wysypkę leczy się przy użyciu preparatów stosowanych bezpośrednio na skórę w postaci kremów, maści, zasypek, roztworów. Miejscowo stosowane są preparaty steroidowe o działaniu przeciwzapalnym i przeciwświądowym oraz preparaty odkażające z zawartością antybiotyków lub leków przeciwgrzybiczych. Wspomagająco zaleca się doustne leki przeciwhistaminowe, które zmniejszają ogólną nadwrażliwość organizmu. Pielęgnacja domowa obejmuje stosowanie środków przeznaczonych dla alergików i osób z atopowym zapaleniem skóry oraz wybieranie proszków do prania i płynów do płukania o najuboższym składzie chemicznym, aby dodatkowo nie podrażniać zmian. 

Alergia pokarmowa u dzieci 

Alergia pokarmowa u dzieci jest dość powszechna. Szacuje się, że dotyczy 6-8 proc. dzieci i 3-4 proc. młodzieży. Może pojawić się wkrótce po urodzeniu, w okresie rozszerzania diety dziecka o nowe produkty. U 80 procent dzieci alergia mija po 3. roku życia (tzw. wyrastanie z alergii). Zdarza się jednak, iż u dzieci z alergią pokarmową i atopowym zapaleniem skóry wraz z wiekiem dochodzi do wystąpienia kolejnych objawów choroby alergicznej – alergicznego nieżytu nosa i astmy (tzw. marsz alergiczny).

U niemowląt i dzieci alergię pokarmową wywołują zazwyczaj produkty pochodzenia zwierzęcego.W 9 na 10 przypadków źródłem alergii pokarmowych są: białka jaja kurzego, orzeszki ziemne, ryby i mleko krowie. Rzadziej uczulają: soja, orzechy laskowe, pomidory, truskawki czy brzoskwinie.

Objawy alergii pokarmowej u dzieci 

Alergia pokarmowa u noworodka (dziecka do 30 dnia życia) oznacza uczulenie na białka zawarte w mleku. Objawy alergii pokarmowej u noworodków karmionych sztucznie i naturalnie są takie same. Występuje niechęć do jedzenia, kolki, wymioty, biegunki, spadek masy ciała lub nieprzybieranie na wadze i gazy o nieprzyjemnym zapachu. Może pojawić się także wysypka. 

Alergia pokarmowa u niemowlęcia (dziecka od 1 do 12 miesiąca życia) może dotyczyć zarówno uczulenia na mleko jak i produkty wprowadzane jako rozszerzenie diety np. pszenicę czy jajka. Nowe produkty w diecie dziecka powinny być wprowadzane pojedynczo, aby w przypadku pojawienia się objawów alergii łatwo było określić składnik, który je wywołał. 

Objawy skórne u niemowląt i dzieci manifestują się przede wszystkim pod postacią pokrzywki lub atopowego zapalenia skóry (AZS). Pokrzywka prowadzi do znacznego świądu skóry, czasem obrzęku naczynioruchowego związanego z gromadzeniem się wysięku w przestrzeniach między tkankami. W zależności od czasu trwania choroby pokrzywkę dzieli się na ostrą (do 6 tygodni) i przewlekłą (ponad 6 tygodni). Atopowe zapalenie skóry objawia się zmianami grudkowo-zapalnymi, nadżerkami i nasilonym świądem. Skóra jest bardzo sucha i ma tendencje do łuszczenia się. Zmiany mogą obejmować wiele okolic ciała, ale najczęściej zlokalizowane są w zgięciach stawowych kolan i łokci. AZS z reguły ma przewlekły przebieg z tendencją do remisji i nawrotów.

Alergia pokarmowa u dorosłych 

Alergia pokarmowa dotyczy 1-3 proc. osób dorosłych. Może pojawić się w każdym wieku, nawet jeżeli wcześniej nie występowały żadne dolegliwości. W przeciwieństwie do dzieci, dorosłych częściej uczulają produkty pochodzenia roślinnego: pszenica, jabłko, seler, kiwi, wiśnia czy marchew. Alergia w wieku dziecięcym na warzywa strączkowe, ryby i owoce zazwyczaj utrzymuje się także w wieku dorosłym, w przeciwieństwie do uczulenia na białko jaja kurzego i mleka krowiego. Objawy alergii pokarmowej u dorosłych są bardzo podobne do tych występujących u dzieci.

Jak wykryć alergię pokarmową?

Diagnostyka alergii pokarmowej nie należy do łatwych, ponieważ brak jest jednego testu umożliwiającego postawienie rozpoznania, a uczulenie mogą wywoływać setki produktów spożywczych. Diagnozę alergii pokarmowej stawia się w oparciu o: wywiad alergologiczny, badanie pacjenta, analizę stwierdzanych objawów klinicznych oraz interpretację badań alergiczno-immunologicznych.W diagnostyce wykorzystuje się następujące metody wykrywania alergii pokarmowej:

• Punktowe testy skórne z alergenami pokarmowymi.  Test polega na nałożeniu na skórę roztworu zawierającego alergen i nakłuciu jej igłą, tak aby uzyskać kontakt krwi z alergenem. Wynik odczytuje się po 15-20 minutach. Za reakcje pozytywne (potwierdzające reakcję alergiczną) uważa się zaczerwienienie i obrzęk skóry wraz z bąblem. Następnie ocenia się wielkość powstałego na skórze odczynu, który jest miarą siły reakcji uczuleniowej. Standardowo panel pokarmowy testów alergicznych obejmuje 20 najczęstszych antygenów, ale może zostać rozbudowany.
• Stężenie specyficznych przeciwciał przeciwko alergenom pokarmowym w klasie IgE . Służy diagnostyce wyłącznie reakcji IgE zaleznych, więc ich ujemny wynik nie wyklucza jednoznacznie występowania alergii.
• Doustna próba prowokacji, która jest metodą decydującą o ostatecznym rozpoznaniu. Pokarm rozważany jako szkodliwy podawany jest w kontrolowanych warunkach w postaci płynnej lub jako kapsułka. Próbę prowokacji powinna poprzedzać 1-4- tygodniowa dieta eliminacyjna, w czasie której wyklucza się  podejrzany pokarm i obserwuje ustępowanie objawów klinicznych.

Leczenie alergii pokarmowej

Leczenie znacznie poprawia jakość życia alergików. Podstawowym i najskuteczniejszym rodzajem leczenia jest dieta eliminacyjna z wykluczeniem produktów, na które zostało zdiagnozowane uczulenie. Należy pamiętać, iż np. w razie alergii na mleko należy unikać nie tylko samego mleka, ale również wszystkich produktów, które w składzie mają białka mleka. Dieta powinna być wprowadzona natychmiast po rozpoznaniu alergii, a wyeliminowane produkty zastąpione innymi, o podobnej wartości odżywczej. Kontrola zasadności stosowania diety eliminacyjnej powinna odbywać się co 6-12 miesięcy. Badania potwierdzają, że wczesne wprowadzenie zmian żywieniowych łagodzi przebieg choroby, a często także prowadzi do wyleczenia. 

Jeżeli objawy alergii są nasilone, można stosować doustne leki antyhistaminowe. W przypadku objawów skórnych zalecane jest stosowanie miejscowo maści natłuszczających, sterydowych lub antybiotykowych ‒ w zależności od wskazań lekarza specjalisty. 

Bibliografia:

1. W. Loh and M. L. K. Tang, “The epidemiology of food allergy in the global context,” Int. J. Environ. Res. Public Health, vol. 15, no. 9, Sep. 2018, doi: 10.3390/ijerph15092043. 
2. Protasiewicz Monika and Iwaniak Anna, “Alergie pokarmowe i alergeny żywności,” Bromat. Chem. Toksykol., vol. XLVII, no. 2, pp. 237–242, 2014.
3.  Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska, „Alergia i nietolerancja pokarmowa.,” E. Help-Med., 2013.
4. Boyce JA, Assa’ad A, , et al. Guidelines for diagnosis and management of food allergy in the United States: Report of the NIAID – Sponsored Expert Panel. J Allergy Clin Immunol 2010;126:S1-58.