Czym są hormony steroidowe i jakie pełnią funkcje? 

Hormony steroidowe wytwarzane są z cholesterolu. Zaliczanych jest do nich kilkadziesiąt różnych związków. Można je podzielić na cztery typy ze względu na funkcje, jakie pełnią w organizmie. W artykule przyjrzyjmy się im dokładnie, a także poznajmy ich rolę.

Jaka jest rola żeńskich hormonów steroidowych? 

Żeńskie hormony płciowe reprezentowane są przez progesteron oraz estrogeny. Niech jednak nie zmyli cię ich nazwa. Ta grupa hormonów steroidowych faktycznie odgrywa kluczową rolę w kobiecym układzie płciowym, ale organizmy mężczyzn także wydzielają progesteron i estrogeny, choć w znacznie mniejszych ilościach. 

U kobiet progesteron uwalniany jest przez ciałko żółte wykształcone z pęcherzyka Graafa. Jego poziom wzrasta w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego (między owulacją a menstruacją). Jeśli dojdzie do zapłodnienia, wówczas progesteron wydzielany jest nadal przez ciałko żółte do czasu, aż funkcję tę przejmie łożysko. Zwykle dzieje się to na przełomie 2. i 3. miesiąca ciąży. Progesteron pozwala zagnieździć się zarodkowi w endometrium, a potem utrzymuje ciążę. 

Estrogeny są z kolei wytwarzane przede wszystkim w jajnikach. Ich rolą jest regulowanie funkcjonowania układu płciowego, pobudzanie wykształcania cech płciowych, a także regulowanie cyklu menstruacyjnego. To dlatego w okresie menopauzy, gdy drastycznie spada poziom 17 beta-estradiolu, cykle miesiączkowe przestają być regularne, aż wreszcie całkowicie ustępują. 

W przypadku mężczyzn nieznaczna ilość progesteronu uwalniana jest w nadnerczach (tak jak i u kobiet) oraz jądrach. Rolą hormonu jest pośredniczenie w syntezie męskich hormonów płciowych, w tym testosteronu. Za uwalnianie nieznacznych ilości estrogenów również odpowiadają jądra oraz nadnercza. Ich właściwy poziom jest istotny dla płodności – regulują libido (popęd seksualny) oraz wpływają na dojrzewanie i żywotność plemników.

Czym są męskie hormony steroidowe? 

Męskie hormony płciowe, czyli androgeny, są kluczowe dla sprawnego funkcjonowania męskiego układu płciowego. Jednak, tak jak żeńskie hormony steroidowe występują u mężczyzn, tak i androgeny wydzielane są również w organizmie kobiet, choć naturalnie w znacznie mniejszych ilościach. Do tej grupy związków zaliczają się: 

• testosteron, 
• DHEA (dehydroepiandrostendion), 
• DHEA-S (siarczan dehydroepiandrostendionu), 
• androstendion. 

Wymienione hormony wydzielane są głównie w jądrach, a także przez nadnercza i to u obu płci. Rolą androgenów jest pobudzenie wykształcania męskich narządów płciowych oraz tzw. wtórnych cech płciowych (np. typowo męskiego owłosienia). U kobiet androgeny są istotne dla syntezy żeńskich hormonów płciowych (np. testosteron jest substancją wyjściową dla estrogenów). Jeśli jednak wytwarzanych jest ich za dużo, mogą pojawić się nieprawidłowości takie jak hirsutyzm, czyli pojawienie się owłosienia męskiego u kobiet.

Jak działają hormony luteinizujący i folikulotropowy? 

Do grupy hormonów steroidowych należą także hormon luteinizujących (LH) oraz hormon folikulotropowy (FSH). Być może ich nazwy kojarzą ci się z cyklem miesiączkowym. Jeżeli tak, to… całkiem słusznie. 

LH wydzielany jest przez przedni płat przysadki mózgowej. U kobiet pobudza jajniki do syntezy progesteronu i pęcherzyk Graafa do uwolnienia komórki jajowej. Proces ten reguluje mechanizm sprzężenia zwrotnego. To znaczy, że gdy poziom progesteronu jest wysoki, zahamowana zostaje synteza LH.  

W okresie menopauzy, gdy dochodzi do spadku uwalniania progesteronu, brakuje czynnika zwrotnego w tym mechanizmie. Właśnie dlatego poziom hormonu luteinizującego jest wówczas wysoki. U mężczyzn natomiast hormon luteinizujący pobudza syntezę androgenów. Jest więc istotny dla płodności, zachowania libido i rozwoju cech męskich. 

FSH również uwalniany jest w przednim płacie przysadki mózgowej. Pobudza jajniki do syntezy estrogenów i dojrzewanie pęcherzyka Graafa, uwalniającego gotową do zapłodnienia komórkę jajową. Tu również działa mechanizm sprzężenia zwrotnego – wysoki wzrost estrogenów jest sygnałem dla przysadki mózgowej, aby zahamowała uwalnianie hormonu folikulotropowego.  

W okresie menopauzy, gdy dochodzi do drastycznego spadku estrogenów (17beta-estradiolu), stężenie FSH jest przez to na bardzo wysokim poziomie. U mężczyzn hormon folikulotropowy jest istotny dla produkcji nasienia oraz białek wiążących się z hormonami steroidowymi (w tym wypadku, hormonami płciowymi).

Za co odpowiadają kortykosteroidy? 

Do grupy hormonów steroidowych należą też kortykosteroidy, nazywane inaczej glikokortykosteroidami. Pod tą niezbyt jasno brzmiącą nazwą kryje się m.in. kortyzol. Związki te syntezowane są w nadnerczach, czyli parzystych gruczołach ulokowanych na górnych biegunach obu nerek. 

I tutaj mechanizm warunkowany jest przez sprzężenie zwrotne na linii podwzgórze-przysadka mózgowa-nadnercza. Podwzgórze uwalnia kortykoliberynę i wazopresynę, które pobudzają przysadkę mózgową. Ta natomiast uwalnia peptydy, które finalnie dają początek syntezie kortykosteroidów w nadnerczach. 

Rolą tej grupy hormonów jest podtrzymywanie wielu procesów fizjologicznych. Główny ich reprezentant, kortyzol (zwany również hormonem stresu), zwiększa poziom glukozy we krwi, aby dostarczyć organizmowi paliwo do zwiększonego wysiłku (np. dla odparcia zagrożenia albo poprawy wydolności podczas uprawiania sportu). Są również ważne dla prawidłowej kurczliwości mięśni, także mięśnia sercowego, pobudzania wydzielania soku żołądkowego i zwiększonej filtracji nerkowej.

Czy organizm może produkować hormony steroidowe na zapas? 

Hormony steroidowe są syntezowane z cholesterolu i natychmiastowo uwalniane do krwi. Nie mogą być magazynowane w komórkach, a więc organizm nie wytwarza ich na zapas. Uwalniają je nadnercza, przysadka mózgowa lub gonady (jajniki i jądra) i robią to na bieżąco – zgodnie z rytmem wyznaczanym przez mechanizm sprzężenia zwrotnego. 

Bibliografia: 

1. Bielawska-Batorowicz E., Cieślik I., Cwalina E., Rola płci i wieku w tworzeniu obrazu kobiety w okresie menopauzy, Przegląd Menopauzalny 2003, nr 6, s. 68-73.
2. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące stosowania progesteronu w ginekologii i położnictwie, Ginekologia Polska 2015, nr 3, s. 234-238.
3. https://fizjoterapeuty.pl/fizjologia/kortykosteroidy.html [dostęp 14.02.2024].
4. https://fizjoterapeuty.pl/leki/glikokortykoidy.html [dostęp 14.02.2024].