Na czym polega hortiterapia – zastosowanie ogrodoterapii w leczeniu psychiatrycznym i rehabilitacji

Hortiterapia, znana również jako ogrodolecznictwo lub ogrodoterapia, to forma terapii, która wykorzystuje obcowanie z przyrodą i pracę w ogrodzie w celach terapeutycznych. Jest to metoda medycyny niekonwencjonalnej, w której kontakt z naturą i działalnością ogrodniczą ma bezpośredni wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka. Efektem ogrodoterapii jest głęboka relaksacja i redukcja poziomu stresu. Ogrody często są kojarzone z ciszą, spokojem i harmonią, co może pomóc w odprężeniu i złagodzeniu napięcia. Ma zastosowanie nie tylko w leczeniu dorosłych, ale również dzieci.

Hortiterapia, inaczej ogrodolecznictwo, znana jest od wieków. Wciąż jednak jest niedoceniana. A to przecież Hipokrates, najznamienitszy lekarz starożytnego świata, twierdził, że przyroda jest lekiem na wszystko.

„Hortiterapia (terapia ogrodnicza, ogrodolecznictwo, od łac. hortus – ogród) to jedna z najnowszych form terapii niekonwencjonalnej, wykorzystująca rośliny w celu poprawy kondycji fizycznej i psychicznej człowieka. Pomimo że ogrodolecznictwo nie jest oficjalnie uznaną w Polsce formą terapii i rehabilitacji, zajęcia ogrodnicze są włączane w programy realizowane w domach pomocy społecznej, ośrodkach odwykowych, na warsztatach terapii zajęciowej oraz w szpitalach, które posiadają zaplecze ogrodnicze w postaci ogrodu, szklarni, a nawet parku” – czytamy w pracy naukowej Grażyny Zawiślak pt. „Hortiterapia jako narzędzie wpływające na poprawę zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka” wydanej na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie.

Skąd się wzięła hortiterapia – historia ogrodolecznictwa

Mimo iż w Polsce hortiterapia nie została uznana za oficjalną formę terapii, wykorzystuje się ją nie tylko przy rekonwalescencji po długiej chorobie somatycznej, ale także w leczeniu zaburzeń psychiatrycznych oraz w rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Już w starożytnym Egipcie faraon miał zwyczaj dla zdrowia i dobrego samopoczucia przechadzać się w przypałacowych ogrodach, a nadworni medycy polecali tę formę terapii także członkom jego rodziny. Mimo znanego z praktyki dobroczynnego wpływu roślin na samopoczucie człowieka, dopiero w XVIII wieku zajęto się badaniami nad tym zjawiskiem – angielski lekarz William Buchan propagował przebywanie na świeżym powietrzu i obcowanie z przyrodą jako sposób na poprawę stanu zdrowia. W XIX wieku w Europie powstały pierwsze sanatoria, które używały ogrodów jako przestrzeni leczniczych.

Za ojca hortiterapii uważa się Benjamina Rusha, który jako pierwszy badał wzajemne oddziaływanie roślin i człowieka. W 1817 roku w Filadelfii otwarto pierwszą na świecie klinikę psychiatryczną z ogrodami, w której stosowano hortiterapię jako jedną z podstawowych metod leczenia zaburzeń psychicznych. Pacjenci pracowali razem w ogrodzie, budując więzi społeczne i relaksując umysł podczas fizycznej pracy.

W Anglii w XIX wieku przy domach psychiatrycznych lokowano gospodarstwa rolne, aby pacjenci mieli możliwość pracy w ziemi. Pierwsze szczegółowe programy leczenia hortiterapią zostały stworzone na początku XX wieku. Szczególnie dobre efekty dawało leczenie za pomocą hortiterapii przypadków stresu pourazowego. W XX wieku ogrodolecznictwo zaczęło być traktowane bardziej oficjalnie jako dziedzina terapii. W latach 40. XX wieku w Stanach Zjednoczonych American Horticultural Therapy Association (AHTA) uznała hortiterapię za wartościową metodę, dzięki czemu metoda ta zyskała na popularności.

„Ogrodnictwo jako środek rehabilitacji zostało wprowadzone w amerykańskich szpitalach dla weteranów powracających z II wojny światowej. W 1951 r. terapia ogrodnicza stała się oficjalną metodą leczenia w szpitalu geriatrycznym Michigan State Hospital. W USA w latach 60 i 70 XX w. hortiterapia rozwijała się bardzo prężnie, przede wszystkim w czasie wojny w Wietnamie, gdyż istniała wówczas olbrzymia potrzeba leczenia żołnierzy” – pisze Grażyna Zawiślak.

Hortiterapia – dla kogo

Hortiterapię stosuje się przede wszystkim przy leczeniu zaburzeń psychicznych oraz w rehabilitacji osób z niepełnosprawnością. Są jednak znane przypadki wykorzystywania hortiterapii w procesie resocjalizacji przestępców oraz osób po przebytej traumie (po uwięzieniu, porwaniu, stresie pourazowym wywołanym wojną lub katastrofą biologiczną).

Pacjenci, uczestnicząc w (zwykle wspólnej) opiece nad ogrodem, wytwarzają w sobie poczucie odpowiedzialności oraz satysfakcji z dobrze wykonanej pracy, co ma bardzo pozytywny wpływ na ich socjalizację. Doświadczają również relaksu psychicznego ze względu na dość mozolną pracę. Na poprawę samopoczucia pacjentów ma wpływ powtarzalność czynności oraz konieczność regularnego ich wykonywania. Dla osób z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi taki charakter pracy stanowi ujście dla negatywnych i natrętnie powracających emocji i myśli.

Na czym polega hortiterapia

Hortiterapia łączy w sobie korzyści z obcowania z natura, jak i z aktywności na świeżym powietrzu w formie manualnych prac i kontaktem z ziemią oraz roślinami. Do prac wykorzystywanych w ogrodolecznictwie zalicza się sadzenie i pielęgnację roślin, uprawę warzyw i owoców, projektowanie ogrodów, prace konserwatorskie, a także medytację i odpoczynek na łonie natury, Również samo przebywanie wśród roślin, oddychanie świeżym powietrzem ma wpływ na zdrowie i dobre samopoczucie.

Podstawowym celem ogrodolecznictwa jest podniesienie jakości życia pacjentów poprzez stymulację zmysłów, aktywność fizyczną i intelektualną, interakcję z innymi oraz rozwijanie umiejętności, co skutkuje poczuciem sprawstwa i satysfakcją. Praca w ogrodzie sprzyja relaksacji, zmniejsza skutki stresu, poprawia kondycję fizyczną, rozwija zdolności poznawcze i wzmacnia poczucie własnej wartości.

Rodzaje hortiterapii

Hortiterapię dzieli się przede wszystkim na dwa rodzaje: czynną i bierną.

Hortiterpia czynna polega na fizycznej pracy w ogrodzie, hortiterapia bierna to spacery po ogrodach i obcowanie z przyrodą. Pacjenci, którym zaleca się bierny rodzaj hortiterapii, zwykle nie mogą pozwolić sobie na pracę fizyczną ze względu na schorzenia somatyczne.

Hortiterapię dzieli się również na trzy rodzaje ze względu na cele, jakie chce się osiągnąć podczas leczenia. Są to:

• hortiterapia zawodowa ma na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych, zwiększenie możliwości zdobycia zatrudnienia poprzez np. budowanie pewności siebie oraz relaks konieczny do zniwelowania skutków mobbingu, którego pracownik doświadczył w poprzednim miejscu zatrudnienia;
• hortiterapia terapeutyczna skupia się na leczeniu osób chorych psychicznie lub fizycznie, np. po wypadkach. Pacjenci osiągają dzięki tej metodzie relaks oraz spokój, a także poczucie bycia potrzebnym;
• hortiterapia społeczna szczególnie polecana jest osobom niepełnosprawnym i dzieciom z problemami z przystosowaniem się. Służy przede wszystkim nawiązywaniu więzi społecznych oraz nabywaniu umiejętności współpracy w grupie oraz poczucia odpowiedzialności i przynależenia do grupy, co jest jednym z najważniejszych czynników w drodze do socjalizacji jednostki.

Hortiterapia – korzyści i efekty

Hortiterapia obniża ciśnienie, zatem polecana jest pacjentom z chorobami układu sercowo-naczyniowego. Prace w ogrodzie i przebywanie na łonie natury angażuje wszystkie zmysły, co w połączeniu z lekkim wysiłkiem fizycznym, daje efekt głębokiego poczucia „tu i teraz”, wewnętrznego spokoju i wyrównania oddechu.

Ogrodolecznictwo może być stosowane w różnych kontekstach terapeutycznych. Stosuje się je jako wspomaganie leczenia chorób psychicznych i stanów obniżonego nastroju oraz w ramach rekonwalescencji po chorobach somatycznych. Hortiterapia jest szeroko stosowana jako terapia uzupełniająca w leczeniu różnych schorzeń, takich jak depresja, lęki, stres pourazowy, zaburzenia odżywiania, demencja i wiele innych. Ponadto, ogrodolecznictwo może również być formą rehabilitacji dla osób z niepełnosprawnościami.

Korzyści zastosowania ogrodolecznictwa zostały potwierdzone poprzez badania naukowe i wnioski zebrane z obserwacji pacjentów. Najważniejsze z nich to:

Redukcja stresu

Praca w ogrodzie i obcowanie z naturą może pomóc w obniżeniu poziomu stresu i stresu. Zieleń i spokój otoczenia ogrodu mogą działać relaksująco i odprężająco.

Poprawa samopoczucia

Ogrodolecznictwo może działać pozytywnie na nastrój i wywoływać uczucie radości.

Wzmocnienie pewności siebie

Osoby zaangażowane w prace ogrodowe często zyskują poczucie pewność siebie dzięki sukcesom w uprawie roślin i urządzeń ogrodniczych.

Poprawa zdolności poznawczych

Praca w ogrodzie wymaga planowania, organizacji i zarządzania. Osoby korzystające z terapii ogrodowej ćwiczą w ten sposób pamięć, kreatywność, koncentrację oraz umiejętność rozwiązywania problemów.

Poprawa motoryki

Wykonywanie czynności ogrodniczych, jak sadzenie, podlewanie czy pielenie, może pomóc w odzyskaniu sprawności fizycznej, poprawić ogólną kondycję. Taka aktywność zaliczana jest do umiarkowanego wysiłku fizycznego;

Wspomaganie terapii behawioralnej

Terapia ogrodowa może być skuteczna w parze z terapią behawioralną, szczególnie w przypadku dzieci.

Rozwijanie umiejętności społecznych

Grupowa terapia ogrodowa uczy współpracy, empatii oraz otwiera pacjentów na komunikację.

Uwalnianie emocji

Pacjenci psychiatryczni miewają problemy z opisaniem, nazwaniem i „puszczeniem” trudnych emocji. Kreatywne działania w ogrodzie pomagają odblokować wyrażanie uczuć.

Ogólna poprawa zdrowia organizmu

Aktywność fizyczna w ogrodzie zwiększa wydajność organizmu oraz siłę.

Ogólna poprawa jakości życia

Pacjenci, którzy korzystają z ogrodoterapii, wyżej oceniają swój poziom zadowolenie z siebie i z życia.

Hortiterapia w Polsce

Terapia ogrodowa w Polsce zyskuje na popularności. Jest ona oferowana w różnych kontekstach, jak usługi służby zdrowia, element leczenia szpitalnego, terapia w ośrodkach rehabilitacyjnych, domach opieki, placówkach dla dzieci i młodzieży.

W Polsce działają stowarzyszenia i organizacje, które angażują się w szkolenia, badania, organizację konferencji oraz propagowanie wiedzy na temat hortiterapii. Wiele instytucji opieki zdrowotnej, czy placówek opiekuńczych oferuje hortiterapię jako część swojej oferty. Co więcej, polskie uczelnie umożliwiają studia i kursy na kierunku hortiterapia, dzięki czemu kadra fachowców ma szansę wciąż się powiększać.

Bibliografia:

1. B. Płoszaj-Witkowska, Hortiterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2017

2. G. Zawiślak, Hortiterapia jako narzędzie wpływające na poprawę zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka, Annales Horticulturae, 25 (1)2015

3. A. Gulczyńska, Horticultural therapy and gardening – comparison of dimensions, www.biblioteka-online.akademiarac.edu.pl [dostęp: 02.07.2023 r.]