ACTH – czym jest? Badanie i wskazania do niego, normy

ACTH, czyli hormon adrenokortykotropowy, to hormon wydzielany przez przysadkę mózgową. Hormon ten oddziałuje na nadnercza, pobudzając je do wydzielania kortyzolu. Badanie ACTH zalecane jest przy podejrzeniu nadczynności lub niedoczynności nadnerczy. Oznaczenie poziomu ACTH wykorzystywane jest także przy różnicowaniu pierwotnego lub wtórnego charakteru zaburzeń pracy kory nadnerczy.

Funkcje ACTH w organizmie

Hormon adrenokortykotropowy zaliczany jest do hormonów tropowych, co oznacza, że wydzielany jest przez przedni płat przysadki i reguluje wydzielanie innych hormonów. Hormon adrenokortykotropowy wykazuje zmienność dobową – najwyższe stężenie hormonu we krwi stwierdzane jest w godzinach porannych, po czym stopniowo maleje, osiągając minimum w godzinach nocnych. Do zwiększonej syntezy ACTH przez przysadkę dochodzi w przebiegu stresu, stanów zapalnych czy infekcji. Wydzielanie ACTH podlega mechanizmowi sprzężenia zwrotnego.

Wydzielanie ACTH jest regulowane przez syntezę CRH – hormonu wydzielanego przez podwzgórze. Następnie ACTH pobudza wydzielanie kortyzolu, a wyższe stężenia tego hormonu działają hamująco na wydzielanie zarówno CRH, jak i ACTH.

ACTH oddziałuje na korę nadnerczy, pobudzając ją do wydzielania takich hormonów jak kortyzol (hormon stresu) oraz androgeny. Efektem takiego działania hormonu adrenokortykotropowego jest:

• zwiększanie poziomu glukozy we krwi,
• pobudzenie procesu katabolizmu białek,
• aktywowanie procesów lipolizy,
• wzrost ciśnienia tętniczego krwi,
• stymulowanie spermatogenezy u mężczyzn.

Kolejną rolą ACTH w organizmie jest działanie przeciwzapalne, a także regulowanie rytmu dobowego.

Kiedy wykonać badanie ACTH?

Oznaczanie poziomu hormonu adrenokortykotropowego wskazane jest przy podejrzeniu niedoczynności lub nadczynności kory nadnerczy. Nadczynność kory nadnerczy to stan, w przebiegu którego dochodzi do nadmiernego wydzielania kortyzolu. Zaburzenie to określane jest mianem zespołu Cushinga i może mieć charakter pierwotny lub wtórny:

• Pierwotna nadczynność kory nadnerczy rozwija się w efekcie nieprawidłowości w funkcjonowaniu przysadki. Obecność gruczolaka lub raka może pobudzać wydzielanie glikokortykosteroidów przez korę nadnerczy.
• Wtórna nadczynność kory nadnerczy (choroba Cushinga) wynika z nasilonego wydzielania ACTH przez przysadkę, np. w przebiegu gruczolaka przysadki. Wzmożone wydzielanie ACTH idzie w parze z pobudzeniem wydzielania glikokortykosteroidów przez nadnercza.

Także niedoczynność kory nadnerczy może mieć charakter pierwotny lub wtórny. Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy to zespół Addisona. W przebiegu tego zaburzenia dochodzi do uszkodzenia nadnerczy i spadku syntezy glikokortykosteroidów. Z kolei wtórna niedoczynność kory nadnerczy wynika ze spadku wydzielania ACTH przez przysadkę, co prowadzi do zmniejszenia wydzielania glikokortykosteroidów przez nadnercza.

Wskazaniem do wykonania badania ACTH jest podejrzenie takich zaburzeń jak zespół Cushinga. Objawy wskazujące na nadczynność kory nadnerczy wynikają z nadmiaru kortyzolu i są to m.in.:

• otyłość centralna, czyli kumulowanie tłuszczu w okolicy karku („bawoli kark”), brzucha, twarzy,
• ścieńczenie skóry i powstawanie żywoczerwonych rozstępów,
• wzmożony apetyt,
• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia miesiączkowania,
• spadek libido,
• stany depresyjne.

Gdy rozwija się choroba Cushinga, objawy mogą pojawiać się stopniowo.

Wskazaniem do badania ACTH jest także pojawienie się objawów towarzyszących niedoczynności kory nadnerczy. Może wówczas pojawić się zmęczenie, niskie ciśnienie krwi, spadek poziomu glukozy, wzrost stężenia potasu i spadek stężenia sodu.

Jak przebiega badanie ACTH?

Poziom hormonu adrenokortykotropowego oznaczany jest w próbce krwi żylnej, pobranej na czczo. Optymalna pora na pobranie próbki do badania to godzina 7–8 rano. Jednocześnie zalecane jest oznaczenie poziomu kortyzolu we krwi.

Badanie ACTH można wykonać w większości laboratoriów. Cena badania ACTH to około 50–60 zł. Czas oczekiwania na wyniki to 1–2 dni.

Interpretacja wyniku ACTH

Prawidłowy wynik badania ACTH wykonanego w godzinach porannych mieści się w przedziale 25–100 pg/ml. Z kolei poziom ACTH w godzinach wieczornych jest niższy i nie przekracza 60 pg/ml.

W pierwotnej niedoczynności nadnerczy kortyzol jest obniżony, a ACTH jest podwyższony. Z kolei wtórna niedoczynność nadnerczy diagnozowana jest wówczas, gdy zarówno poziom kortyzolu, jak i ACTH jest poniżej normy.

Aby rozpoznać pierwotną nadczynność nadnerczy, należy wykazać podwyższony poziom kortyzolu oraz obniżoną wartość hormonu adrenokortykotropowego. Z kolei wysoki poziom zarówno kortyzolu, jak i ACTH świadczy o wtórnej nadczynności nadnerczy.

Źródła:

1. Wallach J., Interpretacja badań laboratoryjnych, MediPage, 2011.
2. Juszczak A., Grossman A., Postępowanie w chorobie Cushinga – od testu diagnostycznego do leczenia, „Endokrynologia Polska”, 2013; 64(2): 166–174.