Odwodnienie organizmu u dzieci i dorosłych – objawy i leczenie

Odwodnienie organizmu objawia się uczuciem suchości w ustach, utratą elastyczności skóry, bólami głowy i spadkiem ciśnienia krwi. Najczęściej są na nie narażone dzieci i osoby starsze, choć może pojawić się w każdym wieku. O odwodnieniu zwykle myślimy w kontekście letnich upałów, ale nadmierna utrata płynów może mieć także inne podłoże. Jak rozpoznać objawy odwodnienia u dzieci i dorosłych i jak nawodnić organizm?

Co to jest odwodnienie?

Odwodnienie organizmu jest stanem, w którym dochodzi do utraty wody i powstawania zaburzeń elektrolitowych. Woda stanowi 70 proc. składu ciała człowieka i jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu – gromadzi się w kościach, mięśniach, komórkach mózgowych, układzie pokarmowym, jest też jednym ze składników krwi. Jej utrata zaburza wiele fizjologicznych procesów toczących się na każdym poziomie, zarówno komórkowym, tkankowym jak i w organach.  W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD 10 odwodnienie oznacza się jako nadmierną utratę płynów symbolem E86.

Do odwodnienia może dojść nie tylko w upalne dni, ale tak naprawdę bez względu na porę roku czy temperaturę otoczenia. Odwodnienie najszybciej i najczęściej pojawia się u dzieci i u osób starszych.  Szczególnie obciążone są osoby przewlekle chore. Umiejętność rozpoznania pierwszych objawów odwodnienia może pomóc w uniknięciu groźnych powikłań. 

Przyczyny odwodnienia

Najbardziej oczywistą przyczyną odwodnienia jest nieodpowiednia podaż płynów, zwłaszcza w okresie zwiększonej potliwości. Wraz z potem człowiek jest w stanie stracić nawet kilka litrów płynów. Zwykle pijemy wtedy, gdy czujemy pragnienie, czyli… zbyt późno. Wyraźna potrzeba wypicia czegoś oznacza bowiem, że zdążyło już dojść do lekkiego odwodnienia.

Przyczyną odwodnienia może być zarówno niedostateczny pobór wody, jak i jej nadmierna utrata. Do nadmiernej utraty płynów i elektrolitów może dojść przy biegunce, wymiotach, wysokiej gorączce, oparzeniach, niedożywieniu i zażywaniu niektórych leków. U dzieci łatwo dochodzi do odwodnienia w przebiegu nieżytu żołądkowo-jelitowego.

W przypadku osób starszych częstym problemem są choroby przewlekłe oraz różnego rodzaju niepełnosprawność, która uniemożliwia np. samodzielne picie. Niechęć do picia wody przez osoby starsze może wynikać z upośledzonego fizjologicznego odruchu pragnienia. Pacjenci geriatryczni tracą wodę z organizmu w wyniku częstych biegunek, gorączek oraz chorób nerek (moczówki prostej, przewlekłej niewydolności nerek).

Osoby starsze o małej aktywności fizycznej często borykają się z problemem zaparć. W związku z tym mają tendencję do sięgania po leki przeczyszczające, które ściągają wodę do przewodu pokarmowego i również przyczyniają się do odwodnienia. Niejednokrotnie chorzy przyjmują odwadniające leki, stosowane w terapii obrzęków i nadciśnienia tętniczego. 

Rodzaje odwodnienia

W zależności od poziomu elektrolitów wyróżnia się następujące rodzaje odwodnienia organizmu: 

1. Odwodnienie hipertoniczne – wynika z utraty wody bez utraty elektrolitów. Przyczyną hipertonicznego odwodnienia jest najczęściej niedostateczny pobór wody, co bardzo często zdarza się u osób nieprzytomnych. Ponadto do odwodnienia hipertonicznego prowadzą stany przebiegające z hiperwentylacją (utratą wody przez płuca) czy nadmierną utratą wody przez przewód pokarmowy, nerki lub skórę.
2. Odwodnienie hipotoniczne – wynika z utraty bardzo dużej ilości substancji osmotycznie czynnych. Pojawia się wtedy, gdy ktoś traci nadmierną ilość płynów przez przewód pokarmowy czy nerki i uzupełnia płyny hipotonicznymi płynami, np. przegotowaną wodą lub niesłodzoną herbatą. Woda z przestrzeni pozakomórkowej może wówczas przechodzić do komórek, wskutek czego tworzą się obrzęki. 
3. Odwodnienie izotoniczne – mówimy o nim, gdy poziomy utraconej wody i elektrolitów są porównywalne. Ma miejsce w przypadku utraty izotonicznych płynów przez przewód pokarmowy, skórę (oparzenia) czy do trzeciej przestrzeni (np. do jamy otrzewnej).

Zgodnie z klasyfikacją, która jest szeroko stosowana w praktyce medycznej i na której opiera się leczenie, występują następujące stopnie odwodnienia:

• lekkie – utrata wody (masy ciała) wynosi 3 proc.; występuje dość często w życiu codziennym; 
• średnie – utrata wody do 6 proc., stanowi niewielkie zagrożenie dla życia; 
• poważne – utrata wody do 9 proc. stanowi realne zagrożenie dla życia; 
• krytyczne – 10 proc. utrata wody, często kończy się śmiercią. 

Objawy odwodnienia u dorosłych

Pierwszymi oznakami odwodnienia są: uczucie suchości w ustach, wzmożone pragnienie, zmniejszenie objętości wydalanego moczu oraz brak potu i śliny. Lekkie odwodnienie, rzędu 2 proc. masy ciała daje wyraźne efekty w postaci pogorszenia pamięci krótko- i długotrwałej, a także koncentracji, wydłużenia czasu reakcji i zmęczenia. Dzieje się tak, ponieważ zmniejszone niedoborem wody przepływy krwi kierowane są w pierwszej kolejności do organów i mięśni, którym najbardziej w danej chwili potrzebna jest energia.

Charakterystycznym objawem odwodnienia jest utrata elastyczności skóry. Złapanie fałdu i puszczenie go powoduje, że odkształca się on bardzo powoli. Osoba, która utraciła znaczną ilość wody ma zapadnięte oczy, suche i popękane usta. Jeżeli poziom wody w organizmie nie zostanie uzupełniony, pojawiają się kolejne, groźniejsze objawy odwodnienia organizmu:

1. Podwyższenie temperatury ciała. Brak potu sprawia, że organizm nie radzi sobie z utrzymaniem prawidłowej temperatury ciała. W konsekwencji temperatura wzrasta, co w najgorszym wypadku może skończyć się udarem cieplnym.
2. Ból i zawroty głowy. Ból nasila się wraz ze wzrostem straty wody, ponieważ obkurczające się naczynia krwionośne transportują mniej krwi, tym samym dostarczając  mniej tlenu do mózgu. 
3. Spadek ciśnienia tętniczego krwi.  Im gęstsza jest krew, tym mocniej serce musi pracować, aby ją pompować, przez co wzrasta tętno i liczba oddechów. Towarzyszy temu ból głowy, zmęczenie, ból oczu lub problemy ze snem. W skrajnych przypadkach może pojawić się wstrząs hipowolemiczny, czyli zagrażający zdrowiu i życiu stan, w którym ciśnienie krwi i ilość transportowanego przez nią tlenu są na tak niskim poziomie, że zaczynają zamierać organy wewnętrzne.
4. Wahania nastroju i rozdrażnienie. Wpływ nawodnienia na samopoczucie psychiczne obserwowali naukowcy z Uniwersytetu w Conecticut. Poddali oni testom 25 kobiet i 26 mężczyzn. Uczestnicy eksperymentu przechodzili różne badania, kiedy byli odwodnieni (po treningu na bieżni) i wtedy, gdy ilość płynów była u nich prawidłowa. Okazało się, że u odwodnionych ochotników – częściej u kobiet – pojawiały się niepokój i rozdrażnienie. Inne badania pokazały, że neurony w mózgu wykrywają sygnały odwodnienia i przekazują tę informację do tych części mózgu, które odpowiedzialne są za nastrój. 
5. Uczucie osłabienia, brak siły i wycieńczenie. Mogą pojawić się także bolesne skurcze i drżenie mięśni w wyniku braku elektrolitów takich jak potas i sód, które biorą udział w przekazywaniu sygnałów do mózgu.

Jeżeli dojdzie do utraty wody powyżej 10 proc. masy ciała, objawy odwodnienia mogą poważnie zagrażać zdrowiu i życiu. Mogą pojawić się zaburzenia i utraty świadomości, drgawki, majaczenie, obrzęk języka i uszkodzenia poszczególnych narządów, zwłaszcza nerek. W konsekwencji po 3 dniach utrzymujących się zaburzeń wodno-elektrolitowych dochodzi do śmierci. 

Objawy odwodnienia u niemowląt i dzieci

Do odwodnienia u dzieci dochodzi znacznie szybciej niż u osób dorosłych, ponieważ zawartość wody w organizmie malucha (a tym samym zapotrzebowanie na nią) jest większa nawet o 10 proc.. Do nadmiernej utraty płynów dochodzi głównie podczas biegunki i wymiotów, zwłaszcza gdy towarzyszy im wysoka gorączka. Dlatego w momencie wystąpienia tych dolegliwości ważne jest zachowanie czujności, obserwacja i częste pojenie dziecka. 

Jak rozpoznać odwodnienie u dziecka? Charakterystyczne symptomy odwodnienia to:

• osłabienie, apatia, brak energii, nadmierna senność, 
• suche usta, blada skóra, zapadnięte policzki i brzuch, zmniejszenie napięcia powłok skórnych, wiotkie mięśnie,
• zmniejszenie ilości lub brak oddawania moczu, 
• brak łez podczas płaczu, 
• utrata masy ciała, 
• zaburzenia świadomości. 

U noworodka i niemowlaka objawy odwodnienia obejmują zapadnięcie się ciemiączka i oczu, rozdrażnienie, a także brak mokrej pieluszki przez ponad 3 godziny. Jest to stan bezpośredniego zagrożenia życia, dlatego w przypadku wystąpienia któregokolwiek z objawów odwodnienia u dziecka, należy niezwłocznie udać się do lekarza. 

Objawy odwodnienia u osób starszych

Objawy odwodnienia u osób starszych postępują szybko i są równie niebezpieczne jak u małych dzieci. Poza tym z powodu zmniejszonego pragnienia i przyjmowania dużej liczby leków (zwłaszcza diuretycznych) niewielki niedostateczny poziom nawodnienia u seniorów utrzymuje się przewlekle, co wpływa negatywnie na prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu: 

• dochodzi do nawracających infekcji układu moczowego, 
• pojawiają się zaparcia, wrzody żołądka i refluks, 
• wzrasta gęstość krwi, a tym samym dochodzi do nadciśnienia tętniczego, 
• zwiększa się poziom cholesterolu, 
• dochodzi do osłabienia i uszkodzeń układu kostno-stawowego, 
• skóra starzeje się szybciej i jest bardziej podatna na choroby i uszkodzenia. 

Jak sprawdzić, czy jest się odwodnionym?

Ocena stanu nawodnienia jest dość skomplikowana, ponieważ ma na nią wpływ wiele czynników. Przede wszystkim należy obserwować objawy kliniczne, mogące wskazywać na odwodnienie oraz przeliczyć, ile płynów dziennie spożywamy. Na nawodnienie wpływa nie tylko ilość spożywanej wody mineralnej, ale i woda pochodząca z zup, mleka, kisieli, owoców, warzyw i stałych posiłków. Pamiętajmy, że kawa i herbata działają odwadniająco, więc nie pijmy ich w nadmiernej ilości. Podobnie działa alkohol, który dodatkowo może maskować objawy odwodnienia.

Ryzyko odwodnienia możemy oszacować po kolorze moczu – im jest ciemniejszy, tym więcej wody brakuje w organizmie. Ponadto poziom nawodnienia określa się po ilości oddawanego moczu. Przy prawidłowym nawodnieniu wydalanie moczu u osoby dorosłej wynosi 1-2 litry dziennie. Jeśli wydalanie jest niższe niż 30 ml na godzinę, może to być oznaka odwodnienia. W ocenie nawodnienia wykorzystuje się także pomiar objętości i ciężaru właściwego moczu, oznaczanie stężenia sodu w osoczu, klirens kreatyniny czy pomiar ciężaru właściwego śliny.

Leczenie odwodnienia

Łagodne odwodnienie może być leczone w domu. Należy podawać wodę małymi porcjami, aż do czasu, gdy objawy odwodnienia miną. W przypadku, gdy odwodnienie jest spowodowane przegrzaniem, można podnieść nogi, kładąc pod nimi poduszkę. Na czole, ramionach i innych miejscach można położyć zimne kompresy lub zwilżyć ubrania wodą, jeżeli są wykonane z naturalnych tkanin.

Łagodne odwodnienie dziecka leczy się za pomocą roztworów soli fizjologicznej, podając płyn w małych porcjach regularnie w ciągu dnia. Małe dziecko może pić przez rurkę. Jeśli jeszcze tego nie potrafi, płyn można podawać za pomocą strzykawki. Czasami konieczne jest nawadnianie pozajelitowe, zwłaszcza u osób starszych i dzieci, gdyż trudno zmusić je do wypicia wystarczającej ilości płynów izotonicznych. Nawadnianie pozajelitowe może być również stosowane w przypadku dorosłych w ostrych nieżytach żołądkowo-jelitowych, którym nasilone wymioty nie pozwalają na dostateczne uzupełnienie płynów. Wykorzystuje się je także u kobiet w ciąży, dla których jakikolwiek stopień odwodnienia jest bardzo niebezpieczny.

Kiedy odwodnienie wymaga hospitalizacji? Bezwzględnym wskazaniem do wezwania pogotowia i wizyty w szpitalu jest średnie i ciężkie odwodnienie. Przy krytycznej utracie wody powyżej 10 proc. funkcje narządów i systemy podtrzymujące życie zostają zakłócone, ponieważ w organizmie nie ma wystarczającej ilości płynów, aby utrzymać prawidłowy dopływ krwi. Skutki odwodnienia w takim stopniu to śpiączka, a nawet śmierć. 

Jak nawodnić organizm?

Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa i Żywności (EFSA) zaleca, by kobiety przyjmowały codziennie 2 l płynów, a mężczyźni 2,5 l. Z kolei według Polskiego Instytutu Żywności i Żywienia normą powinno być 2,7 l płynów dla pań i 3,7 l dla panów (zupy i soki również się liczą). Trzeba oczywiście pić więcej, gdy jest ciepło, jeśli trenujemy, cierpimy na niestrawność czy spędzamy wakacje w górach lub w tropikach.

Najlepiej pić wodę mineralną, słodkie napoje gazowane nie są dobrym pomysłem. Badania naukowców z Instituto Nacional de Cardiologia w Meksyku pokazały, że szczury, które dostawały wodę zawierającą fruktozę i glukozę, były o wiele bardziej odwodnione niż te, którym podawano czystą wodę. Dodatkowo u zwierząt pijących słodki napój po trwającym miesiąc eksperymencie stwierdzono niewydolność nerek. Oprócz wody dobrym pomysłem jest też jedzenie soczystych owoców, takich jak np. arbuz, melon czy gruszka.

Jak szybko nawodnić organizm? Aby ustabilizować równowagę wodno-elektrolitową, czyli uzupełnić sole i pierwiastki śladowe, można dodawać do wody sól. W aptece dostępne są również doustne płyny nawadniające, które zawierają w sobie glukozę, chlorek sodu i chlorek potasu.

Zapotrzebowanie na wodę w ciąży

Kobiety w ciąży i karmiące powinny pić więcej wody. Wynika to z faktu, iż u kobiety w ciąży wzrasta masa narządów oraz dochodzi do zwiększenia ilości krążącej krwi. W tym czasie w organizmie kobiety gromadzi się około 5-6 litrów wody.

Kobieta w ciąży powinna wypijać 300 ml wody więcej niż standardowe zapotrzebowanie 2000 ml. Podczas karmienia piersią dodatkowa ilość wody wynosi 800 ml. Kobiety w II i III trymestrze szybciej czują, że chce im się pić, dzięki obniżeniu progu odczuwania pragnienia, co zapobiega powstawaniu odwodnienia. Prawidłowa podaż wody w ciąży zapewnia wytwarzanie odpowiedniej ilości pokarmu w czasie laktacji, pomaga też zredukować dolegliwości w czasie ciąży takie jak poranne nudności i wymioty, zaparcia, suchość skóry i infekcje układu moczowo-płciowego.

Bibliografia:

1.  I. Idasiak-Piechocka, “Odwodnienie — patofizjologia i klinika”, Progr. Eduk. „Zagadnienia współczesnej Nefrol., 2012, doi: 10.1056/NEJM197307262890407.
2. A. Karowicz – Bilińska, “Woda i jej znaczenie dla organizmu kobiety”, Ginekol Pol., vol. 82, pp. 455–459, 2011.
3.  J. Jośko-Ochojska, L. Spandel, and R. Brus, “Odwodnienie osób w podeszłym wieku jako problem zdrowia publicznego”, Hygeia Public Heal., vol. 49, no. 4, pp. 712–717, 2014
4. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA,2014,T. 11,321-338
5.  M. Pieścik-Lech i wsp., „Ostra biegunka infekcyjna”, w: Szajewska H, Horvath A., „Żywienie i leczenia żywieniowe dzieci i młodzieży”, Medycyna praktyczna, Kraków, 2017.