Zespół policystycznych jajników (PCOS) – przyczyny, objawy, leczenie

Zespół policystycznych jajników (PCOS) to zaburzenie endokrynologiczne, stanowiące najczęstszą przyczynę niepłodności u kobiet w okresie rozrodczym. Jak sugeruje nazwa tego schorzenia, w przebiegu PCOS dochodzi do pojawienia się licznych torbieli, a także towarzyszących im zaburzeń hormonalnych. Charakterystyczny jest wzrost poziomu androgenów, czyli męskich hormonów płciowych, co przyczynia się do wystąpienia objawów zespołu policystycznych jajników, a także wpływa negatywnie na płodność.

Zespół policystycznych jajników PCOS – co to jest?

Zespół policystycznych jajników PCOS (policystic ovarian syndrome) to schorzenie o podłożu hormonalnym. Jak wskazuje nawa schorzenia, w jajnikach stwierdzana jest obecność licznych torbieli, które zaburzają prawidłowe funkcjonowanie jajników. Powstaniu torbieli sprzyja zahamowanie dojrzewania lub uwalniania komórki jajowej. Zespołowi policystycznych jajników towarzyszy zjawisko hiperandrogenizacji, czyli nadmiernego wydzielania męskich hormonów płciowych. Prowadzi to do zaburzeń miesiączkowania, problemów z płodnością, a także pojawienia się charakterystycznych zmian w wyglądzie.

Przyczyny zespołu policystycznych jajników

PCOS to problem diagnozowany u 5 – 15 proc. kobiet w okresie rozrodczym. Zespół policystycznych jajników to złożone zaburzenie o charakterze hormonalno-metabolicznym, charakteryzujące się występowaniem licznych torbieli w jajnikach. Obecność torbieli zaburza funkcjonowanie jajników, co przekłada się zwłaszcza na ich aktywność hormonalną. Wciąż jeszcze nie zdefiniowano jednoznacznej przyczyny PCOS; na pewno ogromne znaczenie mają predyspozycje genetyczne, a także udział takich czynników środowiskowych jak otyłość. W przebiegu PCOS stwierdzony jest wysoki poziom hormonu luteinizującego LH oraz zbyt niska synteza hormonu folikulotropowego FSH, a także zbyt wysoki poziom androgenów. Takie zaburzenia hormonalne uniemożliwiają dojrzewanie komórki jajowej i jej uwolnienie z pęcherzyków Graafa. Niedojrzałe pęcherzyki gromadzą się na powierzchni jajników, a cykle są bezowulacyjne. W przebiegu zespołu policystycznych jajników występuje także insulinooporność, czyli zmniejszona wrażliwość komórek na działanie insuliny. Przekłada się to na wzrost poziomu glukozy we krwi, a hiperglikemia i towarzysząca jej hiperinsulinemia nasilają syntezę androgenów – co prowadzi do mechanizmu błędnego koła.  Zespołowi policystycznych jajników towarzyszyć może rozwój takich schorzeń przewlekłych jak:

• otyłość,
• cukrzyca typu 2,
• choroby układu sercowo-naczyniowego,
• rak endometrium.

Jakie są objawy zespołu policystycznych jajników

Objawy zespołu policystycznych jajników są bardzo zróżnicowane i wynikają z występowania zaburzeń hormonalnych, a także współwystępowania insulinooporności. Objawy PCOS są bardzo charakterystyczne i nie sposób ich przeoczyć. Oto najważniejsze z nich:

Torbiele jajników

U zdrowych kobiet co miesiąc z licznych pęcherzyków dojrzewających w jajniku wyodrębniony zostaje jeden, dominujący. To z niego uwalniana jest następnie komórka jajowa, a reszta pęcherzyków zanika. Przy PCOS rozchwianie hormonów sprawia, że nie ma dominującego pęcherzyka, nie dochodzi do owulacji, a niedojrzałe pęcherzyki pozostają w jajnikach. Przekształcają się one w małe torbiele, czyli cysty (stąd nazwa choroby), widoczne podczas badania USG. Ale uwaga: nie u wszystkich chorych na PCOS występuje wielotorbielowatość jajników. Z drugiej strony obecność torbieli też nie jest równoznaczna z PCOS – czasem przyczyny ich powstawania są inne, np. choroba Cushinga, przerost kory nadnerczy czy niedoczynność tarczycy

Zaburzenia miesiączkowania

Nieregularne cykle bądź zanik miesiączki to typowy objaw PCOS, obserwowany u większości chorych, a zarazem ważne kryterium przy próbie ustalenia diagnozy. Cykle menstruacyjne bywają rzadkie i skąpe lub całkowicie zanikają (zdarza się, że są bezowulacyjne). Problem należy zgłosić lekarzowi, ponieważ nieregularne miesiączkowanie w PCOS może prowadzić do przerostu błony śluzowej macicy, a nawet grozić rozwinięciem się nowotworu endometrium.

Trudności z zajściem w ciążę

Zespół policystycznych jajników a ciąża to niezwykle ważna kwestia. „Zespół policystycznych jajników jest najczęstszą przyczyną (70 proc.) niepłodności związanej z brakiem owulacji” – czytamy w pracy G. Jakiela, D. Robak-Chołubek i J. Tkaczuk-Włach. Kobietom z PCOS nie tylko trudniej zajść w ciążę, ale też ją utrzymać – ryzyko samoistnego poronienia jest u nich dwukrotnie wyższe niż u zdrowych pań. Mimo to wielotorbielowatość jajników nie przekreśla szans na dziecko. Trzeba jednak w porę rozpocząć leczenie i nie zwlekać z decyzją o ciąży. Według specjalistów starania o potomstwo warto rozpocząć przed 25. rokiem życia.

Otyłość

Nadwaga, a szczególnie kumulowanie się komórek tłuszczowych w okolicy brzucha (otyłość centralna)  to jeden z charakterystycznych objawów policystycznych jajników. Odpowiada za nią m.in. zaburzony metabolizm węglowodanów spowodowany występującą przy PCOS insulinoopornością (obniżoną wrażliwością tkanek na insulinę) oraz hiperinsulinemią (zbyt wysokim stężeniem insuliny we krwi). Zrzucenie zbędnych kilogramów pomaga obniżyć poziom androgenów, a także wyregulować insulinę, co zmniejsza ryzyko rozwinięcia się cukrzycy typu 2.

Trądzik

Zmiany trądzikowe lub/i cera łojotokowa są konsekwencją nadmiaru androgenów przy zespole policystycznych jajników. Zwykle krostki „wyskakują” na twarzy, ale mogą też pojawiać się na dekolcie, plecach oraz pośladkach.

Problemy z włosami

Jeden włos na brodzie to za mało, by podejrzewać problemy hormonalne. Ale już wiele takich włosów, rosnących u kobiety na twarzy, plecach, klatce piersiowej czy brzuchu, powinno wzbudzić czujność. Mówimy wtedy o hirsutyzmie, zaburzeniu notowanym u 80 proc. chorych na PCOS. Także łysienie typu męskiego u pań (z tyłu głowy i z boków) często występuje przy zespole policystycznych jajników.

Przewlekłe zmęczenie

Co ma wspólnego PCOS z obturacyjnym bezdechem sennym (OBS)? Okazuje się, że wiele. Z OBS, dolegliwością polegającą na częstych przerwach w oddychaniu w nocy, zmaga się duży odsetek kobiet z zespołem policystycznych jajników. Nie pozwala im to na regenerację. Niestety, mimo że związku obu schorzeń dowodzą liczne badania, większość lekarzy nie zleca pacjentkom ze stwierdzoną wielotorbielowatością jajników diagnostyki dotyczącej snu.

U kobiet chorych na zespół policystycznych jajników, objawy mogą obejmować także ból w okolicy podbrzusza, wzdęcia czy bóle i zawroty głowy oraz kołatanie serca będące manifestacjami nadciśnienia. Ponadto częściej występują w przebiegu PCOS objawy psychiczne, takie jak depresja, stany lękowe czy zaburzenia afektywne dwubiegunowe.

Zespół policystycznych jajników – badania

W celu zdiagnozowania PCOS, nie wystarczy zaobserwowanie charakterystycznych objawów – mogą być one efektem hiperandrogenizacji towarzyszącej innych jednostkom chorobowym, a także innych zaburzeń hormonalnych. Konieczne jest zatem wykluczenie takich zaburzeń jak niedoczynność tarczycy, wrodzony przerost nadnerczy, hiperprolaktynemia czy zespół Cushinga. W celu potwierdzenia zespołu policystycznych jajników, przede wszystkim należy wykonać badanie USG jajników, w którym uzyskać można charakterystyczny obraz licznych torbieli w jajnikach. Jak wyglądają policystyczne jajniki?  W obrazie USG zobaczyć można liczne pęcherzyki o średnicy od 2 do 9 mm,; zazwyczaj takich torbieli jest co najmniej 20. Ponadto zaobserwować można powiększenia średnicy jajnika. Jakie hormony można zbadać przy PCOS? Pomocniczo można wykonać badanie poziomu LH i FSH we krwi, estradiolu i progesteronu, DHEA i DHEA – S (dehydroepiandrosteronu oraz jego siarczanu), a także insuliny.

Zespół policystycznych jajników – leczenie

W terapii PCOS zastosowanie znajdują zarówno zabiegi operacyjne, jak i farmakoterapia oraz postępowanie niefarmakologiczne (odpowiedni styl życia). Jak leczyć zespół policystycznych jajników? U kobiet cierpiących na zespół jajników policystycznych stosowana jest przede wszystkim doustna antykoncepcja hormonalna estragenowo-gestagenowa. Takie leczenie ma na celu przywrócenie prawidłowego poziomu żeńskich hormonów płciowych oraz wyregulowanie cyklu miesięcznego. Niekiedy konieczne może być włączenie także leków hamujących produkcję androgenów, a także leków hipoglikemizujących (metformina), pozwalających na unormalizowanie gospodarki węglowodanowo – insulinowej.

Leczenie zabiegowe PCOS wykonywane jest rzadko i sprowadza się do wykonania takich zabiegów jak:

• kauteryzacja jajników – jest to metoda laparoskopowa, która polega na kauteryzacji, czyli przekłuciu pęcherzyków. Metodę tę stosuje się głównie podczas leczenia niepłodności,
• klinowa resekcja jajników – to leczenie chirurgiczne, obecnie najrzadziej stosowane, gdyż wiąże się ze znaczną listą możliwych powikłań pooperacyjnych, m.in. zrostów oraz długotrwałą, bolesną rekonwalescencją.

Ogromne znaczenie ma także odpowiedni styl życia – regularna aktywność fizyczna, a także odpowiednia dieta.

Zespół policystycznych jajników – dieta

– Wpływ czynników żywieniowych na przebieg leczenia PCOS jest ciągle niedoceniany. Tymczasem odpowiednia dieta może przyczyniać się w sposób bezpośredni/pośredni do poprawy wyników i zmniejszenia nasilenia objawów w tej przypadłości – pisze na swoim koncie na Instagramie Anna Reguła, dyplomowana dietetyczka @Niekoniecznie_dietetycznie.

Za kontem na Instagramie „Niekoniecznie dietetycznie” stoi Anna Reguła, która jest dyplomowaną dietetyczką, dzielącą się w mediach społecznościowych wiedzą, jak jeść zdrowo i rozsądnie. Tym razem postanowiła wymienić najważniejsze zasady, które należy stosować w diecie przy PCOS. Co jeść? „Dieta przy PCOS powinna być:

• Oparta na produktach o wysokiej wartości odżywczej, niskoprzetworzonych technologicznie;
• Należy uwzględnić niski lub umiarkowany ładunek glikemiczny;
• Przeciwzapalna – za takie produkty uznaje się warzywa, owoce, nasiona roślin strączkowych, ryby morskie, orzechy, nasiona, oleje takie, jak oliwa z oliwek;
• Bogata w wymienione składniki – kwasy omega 3, witaminę D i inne” – pisze Anna Reguła na swoim koncie na Instagramie.

Dietetyczka zaznacza, że standardy te świetnie spełni dieta DASH, która jest polecana dla nadciśnieniowców oraz pomocna będzie też dieta śródziemnomorska. Warto także wspomóc się suplementacją inozytolem.

Po wpisie Reguły jej obserwatorzy zalali ją falą pytań o więcej szczegółów dotyczących diety w PCOS. Autorka wpisu zaznaczyła, że nie odpowie na wszystkie dylematy, gdyż odpowiedzi na niektóre z nich można znaleźć jedynie w gabinecie lekarskim, po odpowiednim przebadaniu pacjenta. Postanowiła jednak dodać kilka rad, które są bardzo ważne.
„To, co warto zaznaczyć:

• Nie trzeba eliminować odgórnie mięsa, glutenu, laktozy;
• Soja w umiarkowanych ilościach też nie będzie przeciwnikiem zdrowia;
• Nie wprowadzamy odgórnie diety low carb;
• Warto pamiętać o aktywności fizycznej, jednak forma treningu nie jest specjalnie ograniczona – postawiła bym tutaj na treningi siłowe, choć interwały również poprawiają funkcjonowanie gospodarki glukozowej; Szacuje się, że nawet 70 % kobiet borykających się z PCOS cierpi na insulinooporność” – pisze Anna Reguła na swoim koncie na Instagramie.

PCOS a ciąża

Zespół policystycznych jajników jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności u kobiet. W przebiegu PCOS występują cykle bezowulacyjne, przez co zapłodnienie może być utrudnione. Nie oznacza to oczywiście, że kobiety cierpiące na zespół policystycznych jajników nie mogą zajść w ciążę. Jak zajść w ciążę przy PCOS? Konieczne jest wdrożenie odpowiedniego leczenia farmakologicznego oraz postepowania dietetycznego. W przebiegu PCOS istnieje większe ryzyko poronienia w pierwszym trymestrze ciąży, a także porodu przedwczesnego. Ponadto kobiety z PCOS są bardziej narażone na rozwój cukrzycy ciężarnych czy stany przedrzucawkowego.

Bibliografia:

1. Ndefo U. i in., Polycystic Ovary Syndrome: A review of treatment options with a Focus on pharmacological approaches; P.T., 2013, Jun, 38 (6)
2. Hayek S. i in., Polycystic Ovarian Syndrome: an updated review; Front Physiol., 2016, 7