Stres – objawy, skutki. Jak radzić sobie ze stresem?

Stres osłabia układ odpornościowy, a potem jak domino mogą pojawiać się choroby układu krążenia, problemy z układem pokarmowym i bóle niewyjaśnionego pochodzenia. Skutki długotrwałego stresu i życia w stałym napięciu mogą być poważniejsze niż mogłoby ci się wydawać. Jak stres wpływa na zdrowie? I jak się nie stresować?

Co to jest stres?

Stres jest określany jako reakcja organizmu powstała na skutek wydarzeń lub czynności, z którymi ciężko sobie poradzić emocjonalnie. W codziennym życiu towarzyszy człowiekowi nieustannie. Może być czynnikiem motywującym nas do osiągania celów, ale gdy osiągnie zbyt duże nasilenie, staje się problemem powodującym niekorzystne zmiany w naszym nastroju, relacjach z innymi, stanie zdrowia. Nieumiejętność radzenia sobie ze stresem u wielu osób doprowadza do pojawienia się szeregu dolegliwości ze strony poszczególnych układów w organizmie. Stres ma wpływ m.in. na układ odpornościowy, krążenia, pokarmowy, hormonalny.

Stres – przyczyny

Do odczuwania stresu predysponuje wiele czynników, które określa się mianem stresorów. Do czynników stanowiących przyczynę stresu należą często:

• praca – stres w pracy może być wywołany np. zbyt dużą liczbą obowiązków; czasami silnym stresorem jest również brak zatrudnienia lub przejście na emeryturę,
• rodzina – problemy w relacjach z innymi, ślub, opieka nad dzieckiem lub osobą chorą, rozwód, ciąża i narodziny dziecka,
• problemy ze zdrowiem – choroba lub uraz, śmierć kogoś bliskiego,
• problemy finansowe.

Rodzaje stresu

Stres ze względu na czas trwania możemy podzielić na ostry i przewlekły. Ten pierwszy charakteryzuje się reakcją organizmu na zasadzie „walcz lub uciekaj”, odczuwany jest intensywnie, związany często z odpowiedzią na niespodziewaną sytuację postrzeganą jako kryzysową. Stres przewlekły może towarzyszyć człowiekowi każdego dnia. Jego źródło stanowią problemy, które oddziałują na nas przez dłuższy czas, np. związane z finansami lub wychowywaniem dzieci.

Eustres i dystres to inne rodzaje stresu. Eustres jest typem stresu, który ma za zadanie mobilizować do działania i dodawać energii. Możemy go odczuwać w np. uznawanych przez nas za pozytywne sytuacjach, które wiążą się z silnymi emocjami, np. podczas ślubu, po awansie w pracy. Dystres ma z kolei negatywne konotacje, wynika z nadmiernego obciążenia organizmu i wyczerpania, związany jest z frustracją, niepokojem, zamartwianiem się, żalem. 

Objawy stresu

Objawy stresu są często błędnie interpretowane ze względu na ich podobieństwo do schorzeń zupełnie niezwiązanych z emocjami.

Symptomy fizjologiczne, które mogą świadczyć o stresie, to:

• bóle głowy, bóle w klatce piersiowej,
• mroczki przed oczami (zaburzenia widzenia),
• trudności z pamięcią i koncentracją,
• płytkie oddychanie,
• wysokie ciśnienie krwi,
• drżenie rąk,
• zaburzenia snu (bezsenność, stany lękowe),
• nadmierna potliwość,
• dolegliwości ze strony układu pokarmowego – biegunka, zaparcia, mdłości,
• obniżenie libido,
• kłopoty ze skórą,
• częste infekcje.

U niektórych pacjentów nagły i bardzo silny stres prowadzi do utraty przytomności.

Stres wpływa także na nastrój i sposób zachowania. Osoba znajdująca się pod wpływem stresu może:

• mieć trudności w podejmowaniu decyzji,
• bezustannie martwić się,
• unikać sytuacji powodujących napięcie,
• jeść zbyt mało lub przejadać się,
• pić więcej alkoholu,
• być rozbiegana, nerwowa, nadmiernie ruchliwa,
• być płaczliwa.

Stres powoduje, że człowiek może czuć się zirytowany, niecierpliwy, mieć wrażenie niemożliwej do zatrzymania gonitwy myśli w głowie. Dodatkowo, osoby zestresowane tracą często zdolność do cieszenia się tym, co do tej pory lubiły, zanika u nich umiejętność przeżywania radości.

Skutki stresu

Kiedy odczuwamy stres, nasz organizm uwalnia hormony – kortyzol i adrenalinę. Duża ilość wydzielanych hormonów stresu może powodować, że w danym momencie czujemy się źle fizycznie, a w dłuższej perspektywie czasowej wywiera negatywny wpływ na stan naszego zdrowia. Jakie mogą być skutki przewlekłego stresu?

Chroniczne bóle jako skutek przewlekłego stresu

Nadmierne i długotrwałe napięcia mięśni spowodowane podwyższonym poziomem kortyzolu i adrenaliny objawiają się silnymi bólami głowy, splotu barkowego, pleców, a nawet uczucia ścisku w gardle. W sytuacji nagłego stresu może się pojawić tętniący, napięciowy ból w skroniach. Nie jest on zwykle zbyt silny, ale powtarza się czasem nawet kilka razy dziennie i trwa przez wiele tygodni, a nawet lat, powodując skrajne zmęczenie.

W wyniku działania adrenaliny na mięśnie, stają się one napięte, przeciążone i twarde. Często nieświadomie i automatycznie przyjmujemy postawę obronną lub gotowości do ataku. Ile razy zdarzyło ci się zauważyć, że podczas pozornie relaksującego spaceru masz zaciśnięte pięści albo podniesione ramiona? To wynik długotrwałego stresu. Nienaturalna pozycja schowanej w ramionach i odchylonej głowy, uniesionych ramion, napięcia mięśni w obrębie klatki piersiowej skutkują licznymi skurczami mięśni i silnym bólem.

Również mięśnie gardła i krtani napinają się podczas stresu, ale uczucie trudności z przełykaniem czy wrażenie, jakby w gardle utknęła nam piłeczka golfowa, mogą pozostawać nawet długo po wystąpieniu sytuacji stresowej. Przyjmowane środki przeciwbólowe działają krótkotrwale jedynie na objaw. Nie są w stanie poradzić sobie z prawdziwym źródłem problemu, jakim jest stres.

Problemy trawienne wywołane stresem

Podwyższony poziom adrenaliny powoduje zwiększoną produkcję kwasów trawiennych i napięcie błony śluzowej dwunastnicy i żołądka. Zaburzony zostaje proces regeneracji komórek nabłonkowych. Możemy wówczas odczuwać zgagę lub kłujący ból. Dochodzi do zapalenia śluzówki, rozwoju nadżerek i wrzodów, przewlekłych zaparć lub biegunek.

Stres może wyzwalać choroby, nasilać istniejące zaostrzenie objawów lub skracać okres remisji. Wysoki poziom adrenaliny i kortyzolu wpływa na podwyższenie poziomu glukozy we krwi i jednocześnie upośledza wykorzystanie jej przez komórki. To prosta droga do rozwoju insulinooporności i w konsekwencji cukrzycy typu 2. Wysoki poziom kortyzolu wpływa również na zwiększenie magazynowania tłuszczu w komórkach tłuszczowych – tyjemy wtedy w okolicy brzucha niekoniecznie dlatego, że jemy więcej, choć faktycznie „zajadanie stresu” jest równie powszechnym zjawiskiem.

Jak stres wpływa na procesy poznawcze i zdolność do adaptacji?

Zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi oraz kontroli emocji. Spadek produktywności i kreatywności w pracy. Ciągłe zmęczenie i problemy zdrowotne, a także wzrost skłonności do zachowań ryzykownych i uzależniających. Brzmi znajomo? Nic dziwnego, bo to powszechne przejawy doznawania stresu. Na krótką metę spokojnie dajemy sobie z tym radę. Sprawa się jednak komplikuje, gdy atmosfera stresu staje się codzienna dla naszego umysłu. Bo to, co przeżywa umysł, odciska ślad na tym, jak wygląda mózg. A w długotrwałym stresie mózg zmienia się znacząco.

Naukowcy ze Stockholm Brain University i Stockholm University wspólnie przyjrzeli się mózgom osób, które doznawały długotrwałego stresu w pracy. Zauważono ubytek substancji szarej kory mózgu, w której zachodzą wszystkie wyższe procesy myślowe człowieka. Zmniejsza się szczególnie liczba neuronów w korze przedczołowej – informuje prof. Rajita Sinha, psychiatra i neurobiolog Medical School of Yale University. To część związana z kontrolą emocji i metabolizmu, z planowaniem i podejmowaniem decyzji. Zanik neuronów tej części obniża zdolności adaptacyjne człowieka w nowych sytuacjach.

Wpływ stresu na zdrowie skóry

Silny i przewlekły stres zostawia również ślad na skórze w postaci licznych zmian, czerwonych plam, pokrzywki, trądziku. Zmiany te powstają w wyniku zaburzeń gospodarki hormonalnej.

Zależność pomiędzy stresem a chorobami skóry jest jednak większa. Na przykład występowanie objawów atopowego zapalenia skóry, jednej z chorób autoimmunologicznych, może być związane ze stanem psychicznym. Pacjenci zgłaszają wysoką liczbę stresujących sytuacji tuż przed wystąpieniem lub nawrotem objawów choroby. Również w przypadku łuszczycy jednym z czynników wywołujących objawy choroby jest stres.

Długotrwały stres prowadzi do wielu chorób i zaburzeń psychicznych. Typuje się, że depresja będzie chorobą XXI wieku. Lawinowo rośnie zachorowalność na choroby układu sercowo-naczyniowego, wzrasta liczba pacjentów onkologicznych, choroby autoimmunologiczne, które niegdyś były rzadkością, teraz stają się codziennością. Silny i długotrwały stres jest jednym z czynników wywołujących te choroby. Dlatego właśnie niezwykle istotne jest obserwowanie u siebie reakcji związanych ze stresem i nauka jego opanowywania.

Jak radzić sobie ze stresem?

Skutkom stresu da się zapobiegać, a niektóre z nich nawet odwrócić. Jak poradzić sobie ze stresem tak, żeby nie wpływał on negatywnie na nasze zdrowie?

Jeśli możesz coś zrobić – zadziałaj, jeśli nie – zaakceptuj sytuację

Opanowanie stresu rozpocznij od zidentyfikowania jego przyczyny i zastanowienia się nad tym, czy sytuacja, która go powoduje może być przez ciebie kontrolowana. Jeśli tak – zaplanuj, co zrobisz. Duże zadania, które cię przytłaczają rozbij na mniejsze, łatwiejsze do realizacji. Jeśli sytuacja jest poza twoją kontrolą, pomocne będzie uznanie swojej bezradności. Chociaż może wydawać się to nieintuicyjnym podejściem, akceptacja tego, że nie wszystko zależy od nas i nie na wszystko mamy wpływ uwalnia energię i czas, by zająć się tym, co możemy zmienić.

Warto też pamiętać, że chociaż nie nad wszystkim posiadamy kontrolę, zawsze możemy decydować o tym, jak w danej sytuacji zareagujemy. Ze stresem wywołanym okolicznościami, na które nie mamy wpływu możemy poradzić sobie poprzez zmianę sposobu myślenia o problemie. W jednym z badań uczestników nauczono postrzegać stres jako czynnik, który lepiej przygotowuje ich do stawianych przed nimi wyzwań, a nie jako coś, co ich niszczy. Jak się okazało, reakcja fizjologiczna badanych na stres była po tym mniej destrukcyjna dla zdrowia – choć mieli przyspieszony puls, ich naczynia krwionośne pozostawały rozluźnione. Odpowiedź organizmu bardziej przypominała pod tym kątem stan ekscytacji niż lęku czy napięcia.

Praktykowanie uważności jako sposób na stres

W tym, by się nadmiernie nie stresować pomaga również praktykowanie uważności (mindfulness). Ta praktyka opiera się na dążeniu do życia w bardziej świadomy sposób i rozwijaniu ciekawości wobec emocji, jakie odczuwamy w poszczególnych sytuacjach, nieuciekanie od tych, które postrzegamy jako negatywne. Nasze myśli są tylko czymś, czego doświadczamy w danej chwili, a nie obiektywnym odzwierciedleniem rzeczywistości. Dzięki regularnej praktyce uważności, emocje i myśli pojawiające się, gdy odczuwamy stres, mają nad nami mniejszą kontrolę. Możemy łatwiej skoncentrować się na przeżywaniu tego, co dzieje się w danej chwili, bez zamartwiania się o przyszłość i bez rozpamiętywania przeszłości. Taka zmiana perspektywy pozwala opanować stres w wielu sytuacjach.

Aktywność fizyczna w walce ze stresem

Jako metodę na pokonywanie stresu zaleca się także różne techniki zajęć fizycznych, treningu relaksacyjnego oraz ćwiczeń oddechowych. Joga jako sposób na radzenie sobie ze stresem zdobywa w ostatnich latach dużą popularność. Nie bez powodu. Badania pokazują, że ta forma aktywności fizycznej powoduje zmniejszenie stężenia hormonu stresu (kortyzolu) we krwi. Może redukować także subiektywnie postrzegany stres w ciąży. Ankietowane kobiety ciężarne po zajęciach jogi raportowały m.in. obniżone odczuwanie niepokoju, niepewności oraz zmęczenia. 

Wsparcie społeczne pomaga pokonać stres

Rozwijanie i podtrzymywanie więzi społecznych, a więc życzliwa komunikacja, również pomaga obniżyć poziom kortyzolu we krwi. Czasem trzeba się po prostu wygadać. Skuteczna w walce ze stresem okazuje się też działalność w drugą stronę – nasza troska o innych, zarówno ludzi, jak i zwierzęta, np. w postaci wolontariatu.

Osoby, które nie wiedzą, jak sobie radzić ze stresem, mogą skorzystać z pomocy specjalisty. Terapia psychologiczna pomaga poznać przyczyny powstawania stresu w codziennym życiu i poradzić sobie z odczuwanymi emocjami.

Warunki, w których funkcjonujemy i zdarzenia, które nas spotykają, mogą mieć negatywny wpływ, skutkujący konkretnymi objawami chorobowymi. Radzenia sobie ze stresem nie odkładajmy na czas, gdy problemy zaczną nas silnie przytłaczać. W walce z nim jako codzienne rytuały wprowadźmy praktykę uważności, techniki relaksacyjne, medytację, aktywność fizyczną, np. jogę – sposoby, które pozwolą nam łagodnie radzić sobie z bieżącym stresem tak, żeby nie przerodził się w przewlekły, odbierający nam zdrowie.

Bibliografia:

1. MIND (2017) Stress.
2. The American Institute of Stress What is stress?.
3. National Health Service (2019) Stress.
4. Urbaszek A. Jak radzić sobie ze stresem [w:] Śliż D., Mamcarz A. (red.) (2018) Medycyna stylu życia.
5. Kusaka M., Matsuzaki M., Shirashi M., Haruna M. (2016) Immediate stress reduction effects of yoga during pregnancy: One group pre-post test, Women and Birth, 29(5):e82-e88.