Kortyzol – norma i badanie. Jak obniżyć poziom kortyzolu?

Kortyzol nazywany jest hormonem stresu, ponieważ organizm zwiększa jego wydzielanie w sytuacjach zmuszających cię do obrony lub ucieczki. Choć związek ten pełni w organizmie znacznie więcej ról, zarówno jego podwyższony, jak i obniżony poziom powinien być powodem do niepokoju.

Kortyzol? Co to za związek?

Kortyzol to hormon steroidowy z grupy glikokortykoidów. Produkowany jest w korze nadnerczy z udziałem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) wydzielanego przez przysadkę mózgową. Może być syntetyzowany z cholesterolu endogennego (produkowanego przez organizm) lub egzogennego (dostarczanego z pożywieniem, np. mięsem i jajami). Co ważne, kortyzol jest produkowany zgodnie z rytmem dobowym – najwyższe stężenie osiąga o poranku, najniższe w nocy.

Do wydzielania kortyzolu dochodzi w sytuacjach stresowych lub podczas aktywności fizycznej, gdy organizm potrzebuje dużo energii. Poza tym odgrywa w organizmie ważne role, biorąc udział m.in. w:

• metabolizmie lipidów, białek i glukozy;
• regulując pracę układu odpornościowego.

Zbyt niski lub zbyt wysoki poziom kortyzolu zaburza prawidłowe funkcjonowanie organizmu. I choć badanie kortyzolu nie jest rutynowym postępowaniem, wskazaniem do jego wykonania są niepokojące objawy, mogące sugerować m.in. chorobę Addisona czy zespół Cushinga.

Co robi kortyzol? Za co odpowiada?

Kortyzol wraz z adrenaliną i testosteronem jest zaliczany do grupy hormonów „walcz lub uciekaj”. Głównym zadaniem tego związku jest zwiększanie stężenia glukozy we krwi w sytuacjach stresowych. Dochodzi wtedy do zwężenia naczyń krwionośnych oraz przyspieszenia pracy serca. Wszystko to doskonale przygotowuje ciało, ale jednocześnie ogranicza zdolność do realizacji tych zadań, w których wykorzystuje się raczej wiedzę i głowę niż siłę fizyczną.

Kortyzol pełni też w organizmie mniej znane funkcje, do których należą:

• poprawa filtracji w nerkach;
• hamowanie reakcji immunologicznych, alergicznych i zapalnych;
• zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi poprzez zwiększenie wrażliwości naczyń krwionośnych na noradrenalinę;
• wzmaganie wydzielania soku żołądkowego;
• uwalnianie wapnia z kości;
• zwiększenie intensywności procesów katabolicznych białek zachodzących w mięśniach szkieletowych, kościach oraz tkance limfatycznej;
• zwiększenie liczby czerwonych ciałek krwi (erytrocytów), płytek krwi oraz granulocytów obojętnochłonnych;
• zainicjowanie glukoneogenezy oraz glikogenezy w wątrobie;
• hamowanie działania insuliny powodujące zmniejszony transport węglowodanów do tkanek;
• działanie przeciwzapalne – kortyzol stosuje się często w leczeniu astmy oskrzelowej; podany podczas ataku działa porównywalnie do adrenaliny zalecanej choremu z silną reakcją alergiczną.

Na schemacie przedstawiono wpływ kortyzolu na organizm człowieka.

Kortyzol – badanie jego stężenia nie jest wykonywane rutynowo

Jak zbadać poziom kortyzolu? Kiedy badać jego stężenie? Nie jest to kwestia oczywista m.in. ze względu na wspomniane wcześniej wahania dobowe. Co więcej, badanie kortyzolu można wykonać z krwi, moczu oraz śliny. Niestety, domowy test na kortyzol nie istnieje, diagnostykę trzeba przechodzić pod okiem specjalistów.

Badanie kortyzolu z krwi

W badaniu kortyzolu wykorzystuje się surowicę pobraną z żyły łokciowej w godzinach porannych (8-9 rano). W diagnostyce zespołu Cushinga konieczne jest oddanie do analizy minimum 3. próbek krwi:

• rano (godzina 8:00),
• po południu (około godziny 16:00),
• późnym wieczorem lub w nocy.

Takie badanie kortyzolu może wymagać od pacjenta krótkiego pobytu w szpitalu.

Niekiedy lekarz może zlecić badanie kortyzolu po deksametazonie (test hamowania deksametazonem). Polega on na podaniu pacjentowi doustnie leku, który hamuje wydzielanie hormonu i oznaczeniu jego stężenia. Test pozwala na określenie przyczyny podwyższonego stężenia kortyzolu.

Chcesz zbadać kortyzol? Cena diagnostyki z próbki krwi kosztuje 30-60 zł. Gdy zdecydujesz się na sprawdzenie kortyzolu w cyklu dobowym, wówczas cena badania wzrasta. Możesz też otrzymać skierowanie od endokrynologa na wizycie w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia, wtedy diagnostyka będzie darmowa.

Badanie kortyzolu w moczu

Badanie kortyzolu w moczu przeprowadza się w celu oznaczenia całkowitego stężenia poziomu wolnego hormonu, który nie związał się z białkami. Do analizy zbiera się mocz z całej doby (tzw. dobowa zbiórka moczu) do specjalnego pojemnika. Równo po upływie 24. godzin materiał należy dostarczyć do laboratorium.

Badanie to wykorzystywane jest jedynie w diagnostyce hiperkortyzolemii. Jeśli je wykonujesz, musisz pamiętać o tym, żeby na tydzień przed oddaniem moczu zrezygnować z przyjmowania leków steroidowych. Ile kosztuje badanie kortyzolu w moczu? Ceny wahają się od ok. 70 do 80 zł.

Badanie kortyzolu ze śliny

Jak zbadać kortyzol? Coraz popularniejsza staje się metoda badania kortyzolu ze śliny. Uzyskany wynik w pełni odzwierciedla stężenie hormonu we krwi. Od pacjenta o określonych godzinach pobiera się do specjalnie przygotowanego zestawu  5-7 próbek śliny.

Metoda ta jest bezpieczna, łatwa, prosta i mniej stresująca niż pobranie krwi. Jednak nie jest jeszcze powszechnie stosowana, dlatego można ją wykonać jedynie w kilku laboratoriach. Ile kosztują badania kortyzolu? Cena próbki ze śliny zależy od laboratorium i wynosi  80-300 zł.

Czeka cię badanie kortyzolu? Jak się przygotować?

Aby wynik badania poziomu kortyzolu we krwi był miarodajny, należy odpowiednio przygotować się do analizy. Poniżej opisujemy krok po kroku, jakie warunki trzeba spełnić przed udaniem się do laboratorium.

1. W miarę możliwości kilka dni przed badaniem unikaj sytuacji stresowych.
2. 3 dni przed analizą nie pij alkoholu.
3. Zgłoś się na badanie kortyzolu na czczo (12 godzin po ostatnim posiłku).
4. Kilka minut przed badaniem wypij szklankę wody.
5. Niektóre leki mogą zaburzać wiarygodność badania, więc skonsultuj ich przyjmowanie z lekarzem prowadzącym.
6. Zgłoś się na badanie w godzinach porannych.
7. Przyjdź do laboratorium 30 minut wcześniej, aby odpocząć przed pobraniem krwi.

Kto powinien wykonać badanie kortyzolu?

Badanie poziomu kortyzolu wykonuje się w przypadku podejrzenia chorób związanych z nieprawidłową pracą nadnerczy. Najczęściej są to zespół Cushinga (wysokie stężenie kortyzolu) lub choroba Addisona (niskie stężenie kortyzolu). Poziom kortyzolu powinny kontrolować także osoby, które:

• są w czasie terapii sterydowej
• chorują na nadczynność tarczycy,
• mają nowotwór nadnerczy, jajnika lub jądra;
• ciepią na depresję,
• doskwiera im przewlekłe zmęczenie i bezsenność. 

Kortyzol – norma

W warunkach fizjologicznych dobowe wahanie poziomu kortyzolu we krwi przedstawia się tak jak w następującej tabeli.

W moczu norma kortyzolu plasuje się między 80-120 ug/dobę.

Należy jednak podkreślić, że przedstawione powyżej normy są jedynie wartościami uogólnionymi, a ich rzeczywisty poziom jest kwestią osobniczą. Normy i jednostki mogą się ponadto różnić w zależności od laboratorium, ponieważ niektóre z nich uwzględniają jeszcze płeć, wiek czy masę ciała. Na wynik badania mogą wpłynąć różne czynniki, które także należy wziąć pod uwagę:

• stres,
• zmęczenie,
• niewyspanie,
• duży wysiłek fizyczny,
• nieodpowiednia dieta,
• infekcje.

Interpretację wyników należy pozostawić lekarzowi endokrynologowi. Tylko on jest upoważniony do diagnozy i wyznaczenia określonego leczenia, jeśli wyniki będą odbiegać od normy.

Niski kortyzol. Objawy nie są swoiste

Niskie stężenie kortyzolu obserwowane przewlekle w wynikach badań krwiokreślane jest mianem hipokortyzolemii.  Rzadkim schorzeniem, będącym wynikiem niedoczynności kory nadnerczy, jest wspomniana już choroba Addisona. Schorzenie to objawia się nie tylko osłabieniem mięśni, wyniszczeniem organizmu i niskim ciśnieniem, ale i wymiotami, gorączką oraz napadowymi bólami brzucha. Niski poziom kortyzolu może także wskazywać na gruźlicę lub choroby autoimmunologiczne.

Za mała ilość kortyzolu we krwi wywołuje:

• przewlekłe zmęczenie;
• zawroty głowy;
• osłabienie mięśni;
• stopniowy spadek masy ciała;
• wahania nastroju;
• niskie ciśnienie.

Podwyższony kortyzol. Objawy i przyczyny

Na podwyższone stężenie kortyzolu ma wpływ wiele czynników. Głównym z nich jest długotrwały, silny stres. Przyczynami wysokiego poziomu kortyzolu mogą być także:

• nieregularne posiłki;
• trenowanie na czczo;
• nieuzupełnianie węglowodanów po ćwiczeniach;
• obniżony poziom testosteronu.

Aby hormon produkowany był w odpowiedniej ilości, muszą ze sobą prawidłowo współpracować nadnercza, przysadką mózgową i podwzgórze. Wspólnie stymulują one produkcję kortyzolu, kiedy organizm tego potrzebuje i w odpowiednim momencie ją blokują. Jeśli jednak dzieje się inaczej i we krwi jest go za dużo, może pojawić się:

• nadciśnienie tętnicze objawiające się bólem i zawrotami głowy;
• zmiany w budowie ciała: odkładanie się tkanki tłuszczowej na szyi, twarzy, w okolicy obojczyków;
• epizody depresyjne;
• zarumieniona twarz;
• osłabienie mięśni;
• większe pragnienie;
• częste oddawanie moczu bez uzasadnionej przyczyny;
• zmiany nastroju (zwłaszcza zdenerwowanie);
• przybieranie na wadze;
• osteoporoza;
• zmniejszone libido;
• bezsenność;
• częste infekcje spowodowane niską odpornością organizmu.

Poziom kortyzolu powyżej normy może świadczyć o kilku poważnych zaburzeniach, takich jak nowotwór płuc lub tarczycy, gruczolak przysadki lub guz nadnerczy. Niekiedy wysoki poziom kortyzolu może być rezultatem zbyt długiego przyjmowania glikokortykosteroidów lub przewlekłych stanów stresowych, epizodów depresji, a nawet anoreksji.

Jak obniżyć kortyzol? Postaw na relaks

Zbadałaś kortyzol? Norma przekroczyła górną granicę? Bez obaw, możesz wprowadzić w swoje życie kilka ulepszeń, by wyjść z tej sytuacji i w pierwszej kolejności wcale nie musisz sięgać po zaawansowaną i specjalistyczną farmakoterapię. Najpierw zastanów się nad tym, jak zredukować stres.

Zacznij hodować rośliny

Skupienie uwagi na pasjach odciągnie cię od negatywnych myśli, ale twój organizm nadal może działać jak pod wpływem stresu. Według holenderskich naukowców istnieje jednak hobby, które nie tylko relaksuje, ale też faktycznie obniża poziom kortyzolu. To hodowanie roślin. Podobno to skuteczniejsza metoda niż np. czytanie książek. Jej pozytywny wpływ jest też wykorzystywany podczas leczenia stanów lękowych i depresji.

Uśmiechnij się! 

Ciężko jest się stresować, kiedy masz dobry humor. A znalezienie czasu, by dobrze się bawić, może pozytywnie wpłynąć również na poziom kortyzolu. Z badań opublikowanych przez American Physiological Society wynika, że wystarczy się uśmiechnąć, by zacząć zmniejszać produkcję hormonów stresu.

Odstaw media społecznościowe

Coraz więcej badań wskazuje, że także media społecznościowe mogą wywoływać stres. Jeśli i tobie oglądanie zdjęć znajomych z wakacji podnosi poziom kortyzolu, wyloguj się na dłużej. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Queensland w Australii pokazały, że jeśli zrobisz sobie od czasu do czasu 5-dniową przerwę od Facebooka, produkcja tego hormonu znowu się unormuje.

Sięgnij po zioła

Najlepsze będą tzw. adaptogeny, które wspomagają odporność na stres. Już sama ich nazwa zainspirowana była tym, że działają, zwiększając zdolność przystosowania się do trudnych warunków. A co się za nią kryje? Takie zioła jak żeń-szeń, różeniec górski, korzeń lukrecji czy ashwagandha. Wszystkie pozytywnie wpływają na poziom kortyzolu i zażywane regularnie, pomagają odzyskać dobry humor.

Postaraj się odciągnąć umysł od stresujących sytuacji

Odcięcie się od stresu to najważniejsze, co możesz zrobić, żeby organizm nie produkował nadmiaru kortyzolu. Jest naprawdę wiele sposobów, by to zrobić. Wystarczy, że trochę oszukasz swój organizm i w trudnej chwili się uśmiechniesz, wyjdziesz z psem na spacer albo podlejesz kwiatki na balkonie. Wszystkie te czynności potrafią działać uspokajająco. Naucz się też rozpoznawać sytuacje, które działają na ciebie negatywnie, by postarać się je oswoić pozytywnym myśleniem.

Wysypiaj się

Brak snu nie tylko pozbawi cię energii, ale też zaburzy produkcję kortyzolu. Jak pokazują badania przeprowadzone przez American Sleep Disorders i Sleep Research Society, po nieprzespanej nocy jego poziom jest wysoki nawet następnego wieczoru. Z tego powodu znowu możesz mieć problem z zaśnięciem, co oznacza, że organizmowi będzie trudniej odzyskać równowagę. Najlepiej kłaść się spać o tych samych porach, a sen powinien trwać 7-8 godzin. Zbyt krótki lub zbyt długi sen przyczynia się do wahań poziomu kortyzolu.

Jak zmniejszyć poziom kortyzolu? Zadbaj o dietę

Jedzenie także wpływa na ilość kortyzolu we krwi. Ważne jest ograniczenie cukru oraz picie dużej ilości wody. By poziom tego hormonu był stabilny, możesz pomóc organizmowi, sięgając po takie produkty jak:

• gorzka czekolada;
• banany i gruszki;
• czarna albo zielona herbata;
• jogurty naturalne (ale te bez cukru);
• rozpuszczalny błonnik.

Za wysoki poziom kortyzolu? Pomyśl o suplementach

Jeśli naturalne sposoby nie przynoszą oczekiwanych rezultatów i wciąż podwyższony poziom kortyzolu jest dla ciebie problemem, wypróbuj suplementy. Pomóc ci mogą między innymi:

• fosfatydyloseryna – jest związkiem zaliczanym do fosfolipidów, będącym pochodną jednego z aminokwasów budujących białka, seryny. Wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego, wspomagając procesy uczenia się, kojarzenia i zapamiętywania. Związek ten zmniejsza produkcję kortyzolu. Badania pokazują, że suplementacja może doprowadzić do obniżenia poziomu  hormonu nawet o 30 proc. Zalecane dawki wynoszą średnio od 400 do 800 mg na dobę;
• BCAA – preparaty zawierające aminokwasy rozgałęzione (czyli w skrócie BCAA) polecane są zazwyczaj ze względu na swoje właściwości antykataboliczne, ale również z uwagi na fakt, iż mogą zmniejszać objawy zmęczenia oraz korzystnie wpływać na procesy regeneracyjne i poziom kortyzolu. Za optymalną dawką uznaje się zażywanie około 10-20 g w 1-2. porcjach przyjętych okołowysiłkowo;
• witamina C – ma właściwości antyoksydacyjne, korzystnie wpływa na produkcję kolagenu, wspomaga układ odpornościowy oraz obniża poziom kortyzolu. W celu obniżenia poziomu hormonu stresu poleca się dawkę 1-2 g witaminy C na dobę.

Bibliografia: