Otyłość – przyczyny, leczenie, skutki otyłości

Mianem otyłości nazywa się stan nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej w organizmie, który przekracza jego potrzeby. Otyłość stwierdza się u osób, u których tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20 proc. całkowitej masy ciała w przypadku mężczyzn i 25 proc. w przypadku kobiet.

Nadwaga a otyłość

Nadwaga i otyłość to pojęcia określające nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie, do którego dochodzi w wyniku braku równowagi energetycznej. Przyrost masy ciała spowodowany jest spożyciem energii w ilości przekraczającej zapotrzebowanie organizmu. Nadwaga to pierwszy widoczny efekt dostarczania zbyt dużej ilości kalorii. Jeśli nie zostaną podjęte środki zapobiegawcze w postaci zmiany diety i wprowadzenia aktywności fizycznej, nadwaga może przekształcić się w otyłość, czyli stan patologicznego nagromadzenia tkanki tłuszczowej, który zwiększa ryzyko rozwoju wielu chorób. 

Stosując wskaźnik BMI (Body Mass Index) można oszacować, czy masa ciała jest prawidłowa. Jak obliczyć BMI? Współczynnik BMI oblicza się za pomocą wzoru, dzieląc masę ciała wyrażoną w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach i podniesiony do kwadratu. Można też skorzystać z kalkulatora BMI, który sam wykonuje obliczenia BMI na podstawie wprowadzonych danych. Zakres wartości BMI jest następujący: 

• mniej niż 16 – wygłodzenie 
• 16 – 16.99 – wychudzenie 
• 17 – 18.49 – niedowaga 
• 18.5 – 24.99 – prawidłowa masa ciała 
• 25 – 29.99 – nadwaga 
• 30 – 34.99 -otyłość I stopnia 
• 35 – 39.99 – otyłość II stopnia 
• powyżej 40 – otyłość III stopnia 

W obliczaniu BMI nie uwzględnia się wieku, płci, poziomu tkanki tłuszczowej czy stopnia wytrenowania, dlatego współczynnik ten nie jest do końca wiarygodnym wskaźnikiem zdrowia. W obliczeniu idealnej wagi do wzrostu i wieku przydadzą się inne wzory takie jak: wzór Broca, Bernharda, Pottona czy Lorentza, a następnie porównanie wyników i ich uśrednienie. 

Warto pamiętać o tym, że BMI nie należy obliczać dla dzieci i młodzieży, ponieważ w czasie intensywnego rozwoju zawartość tkanki tłuszczowej zmienia się dynamicznie. Kalkulator BMI daje prawidłowy wynik dla osób powyżej 18 roku życia. Aby sprawdzić, czy masa ciała dziecka lub nastolatka jest prawidłowa, wykorzystuje się siatki centylowe.  

Rodzaje otyłości

Ze względu na patogenezę otyłość dzieli się na dwa typy: pierwotną oraz wtórną. Na rozwój otyłości pierwotnej mają wpływ czynniki genetyczne oraz nieprawidłowy styl życia. Otyłość wtórna powstaje jako następstwo niektórych chorób lub stosowanej farmakoterapii. W odniesieniu do umiejscowienia tkanki tłuszczowej wyróżnia się 3 rodzaje otyłości: 

1. Otyłość brzuszną. Nazywa się ją także otyłością trzewną, centralną, androidalną lub otyłością typu jabłko. U osób z tym typem otyłości tkanka tłuszczowa gromadzi się przede wszystkim w centralnych częściach ciała, co niesie ze sobą groźne w skutkach powikłania zdrowotne. U kobiet otyłość trzewna może przyczyniać się do rozwoju cukrzycy typu 2, nowotworu endometrium czy zaburzeń miesiączkowania. U mężczyzn często prowadzi do nadciśnienia tętniczego krwi, miażdżycy oraz nowotworów prostaty i jelita grubego. Aby stwierdzić otyłość brzuszną, wykorzystuje się wskaźnik WHR (Waist-to-Hip Ratio), który określa stosunek obwodu talii do obwodu brzucha. Wynik 1 lub wyższy u mężczyzn oraz 0,85 lub więcej o kobiet wskazuje na otyłość typu jabłko. 
2. Otyłość pośladkowo-udową. Określana też jako otyłość gynoidalna oraz otyłość typu gruszka. Nadmiar tkanki tłuszczowej odkłada się w okolicach bioder, ud i pośladków. Ten rodzaj otyłości częściej występuje u kobiet i niesie ze sobą ryzyko pojawienia się zespołu metabolicznego, chorób układu krążenia czy chorób wątroby.
3. Otyłość uogólnioną. Trzeci typ otyłości, w którym tkanka tłuszczowa rozmieszczona jest równomiernie. 

Przyczyny otyłości

Otyłość to choroba cywilizacyjna o podłożu wieloczynnikowym. Do jej rozwoju przyczyniają się: 

Czynniki genetyczne 

Istnieją genetycznie uwarunkowane zespoły chorobowe, które powodują nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie. U większości ludzi o skłonności do tycia decydują najprawdopodobniej mutacje genów, które w niekorzystny sposób zmieniają procesy odpowiadające za regulację pobierania energii z pożywieniem, poziom podstawowej przemiany materii, dojrzewanie komórek tkanki tłuszczowej, aktywność enzymów odpowiedzialnych za gospodarkę tłuszczową i węglowodanową. 

Czynniki biologiczne  

Uszkodzenie podwzgórza i jąder brzuszno-przyśrodkowych podwzgórza mogą powodować przejadanie się oraz zaburzenia pracy układu nerwowego. Mózgi osób otyłych mają mniej receptorów dopaminowych typu 2 odpowiadających za odczuwanie przyjemności związanej m.in. z jedzeniem. Prawdopodobne jest, że niektórzy ludzie od urodzenia mają zmniejszoną liczbę receptorów dopaminowych, co zwiększa ryzyko otyłości i uzależnień. Otyłość mogą także wywoływać niektóre zaburzenia endokrynologiczne: niedoczynność tarczycy, niedobór hormonu wzrostu, zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników, rzekoma niedoczynność przytarczyc, hiperinsulinizm. 

Czynniki farmakologiczne  

Przyjmowanie niektórych leków może skutkować zwiększaniem masy ciała. Należą do nich leki antydepresyjne, przeciwlękowe, neuroleptyczne, przeciwpadaczkowe, kortykosteroidy, insulina.
Czynniki psychologiczne  

Osoby z zaburzeniami nastroju lub depresją często zmniejszają objawy swoich dolegliwości poprzez dostarczanie sobie krótkotrwałej przyjemności w postaci jedzenia, co prowadzi do przejadania się i zwiększania masy ciała. 

Czynniki środowiskowe  

Obecnie w krajach wysokorozwiniętych obserwuje się wzrost częstości występowania otyłości, którą uznano za chorobę cywilizacyjną. Współczesny sposób żywienia oraz siedzący, mało ruchliwy tryb życia odgrywają rolę w bilansie energetycznym organizmu, sprawiając, że zjadamy więcej kalorii, niż ich wydatkujemy, a dieta bogata w wysokoenergetyczne produkty zbożowe i cukry upośledza działanie ośrodków sterujących odczuwaniem sytości oraz hamuje tempo przemiany materii, prowadząc do rozrostu tkanki tłuszczowej. Znaczenie ma zarówno jej ilość, jak i rozmieszczenie. 

Przyczyny otyłości u dzieci

Blisko 90% przypadków otyłości u dzieci to otyłość prosta, na której rozwój wpływają czynniki genetyczne i środowiskowe. Dzieci otyłych rodziców często zmagają się z nadmiarem masy ciała, co może mieć związek z niższym tempem przemiany materii. Do otyłości przyczyniają się również złe nawyki żywieniowe wyniesione z domu, problemy rodzinne, narażenie na stres, problemy emocjonalne, konflikty w szkole skutkujące kompulsywnym objadaniem się. Otyłość wtórna występuje u dzieci i młodzieży z chorobami układu wewnątrzwydzielniczego (m.in. Chorobą Cushinga, niedoczynnością przytarczyc), schorzeniami układu nerwowego czy zespołami genetycznymi. Przewlekła farmakoterapia, w której stosuje się steroidy czy leki przeciwpadaczkowe to kolejny czynnik ryzyka otyłości. 

Skutki otyłości

Do konsekwencji zdrowotnych otyłości zalicza się: 

• zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, w tym nadciśnienia tętniczego krwi, choroby wieńcowej, niewydolności serca, zawału serca, miażdżycy 
• zaburzenia ze strony układu ruchu: zwyrodnienia kręgosłupa, zapalenia kości i stawów, zwichnięcia i złamania kości 
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej: insulinooporność, cukrzyca, zespół metaboliczny 
• wyższe ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych: raka piersi, jelita grubego, nerki, wątroby, trzustki, przełyku; 
• problemy z akceptacją swojego ciała; 
• trudności w sferze seksualnej; 
• poczucie niskiej wartości; 
• poczucie wykluczenia z grup społecznych.

Leczenie otyłości

Wiele osób zastanawia się, jak szybko pozbyć się otyłości brzusznej, trzewnej czy uogólnionej. Niestety leczenie otyłości wymaga czasu i samodyscypliny. Podstawą terapii jest zmniejszenie masy ciała, najlepiej pod kontrolą dietetyka i lekarza. Na odchudzanie niezmiennie najlepsza jest dieta. Stosowana dieta powinna być pełnowartościowa, a produkty znajdujące się w jadłospisie zgodne z preferencjami pacjenta. Zaleca się dietę ubogoenergetyczną o wysokiej zawartości błonnika i z ograniczeniem produktów o wysokim indeksie glikemicznym. Osoby otyłe powinny zwiększyć swoją aktywność fizyczną poprzez częste marsze, chodzenie na basen i wykonywanie ćwiczeń statycznych. Ze względu na znaczne obciążenie układu szkieletowo-mięśniowego, niezalecane jest np. bieganie. Leczenie operacyjne polegające na przeprowadzeniu zabiegu bariatrycznego stosuje się tylko w ciężkich postaciach otyłości. 

Leczenie otyłości u dzieci 

U dzieci i młodzieży z otyłością zaleca się zmianę sposobu żywienia całej rodziny, ponieważ dzieci naśladują zachowania rodziców i bliskich im osób. Kształtowanie nawyków żywieniowych już od najmłodszych lat ma bardzo duże znaczenie. Rodzice powinni przekonywać dzieci do jedzenia zdrowych przekąsek, pełnowartościowych posiłków i picia dużej ilości wody. Dobrym pomysłem jest wspólne przygotowywanie posiłków i ograniczenie spożywania jedzenia, gdy dziecko zaabsorbowane jest telewizją lub komputerem. Istotne jest również zwiększenie aktywności fizycznej dziecka, zachęcanie do pokonywania pieszo np. drogi do szkoły czy spędzania większej ilości czasu na świeżym powietrzu. Dziecko powinno mieć także dostęp do pomocy psychologicznej. 

Aktualizacja: Patrycja Nawojowska

Bibliografia: 

1. Wiktor B. Szostak  i wsp., “Konsekwencje zdrowotne otyłości”, Postępy Nauk Medycznych, t. XXIV, nr 9, 2011. 
2. Grażyna Sikorska-Wiśniewska, “Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży”, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6 (55), 71 – 80.
3. Paulina Suchodolska, Agnieszka Orkusz, „Otyłość – przyczyny, rodzaje, leczenie i skutki”, NAUKI INŻYNIERSKIE I TECHNOLOGIE, 4(31) . 2018