Astma oskrzelowa – przyczyny, objawy, leczenie

Astma oskrzelowa (inaczej nazywana dychawicą) to przewlekła choroba dróg oddechowych. Jej przyczyną jest rozwijający się w oskrzelach stan zapalny, któremu towarzyszy skurcz objawiający się uczuciem braku powietrza. Astma występuje częściej u dzieci, ale z atakami borykają się także dorośli. Terapia farmakologiczna pozwala złagodzić objawy astmy i – u części pacjentów – zmniejszyć częstotliwość ataków choroby.

Czym jest astma?

Astma jest powszechnie występującą chorobą dróg oddechowych, która objawia się przede wszystkim atakami duszności. Zazwyczaj po raz pierwszy pojawia się w dzieciństwie. Stanowi chorobę przewlekłą, u części chorych symptomy pojawiają się na przestrzeni całego życia. Obecnie nie ma leków, które pozwoliłyby na całkowite wyeliminowanie napadów, jednak terapie uwzględniające leki przyjmowane profilaktycznie pozwalają pacjentom na ograniczenie częstości ataków i ich negatywnego wpływu na codzienne życie.

Astma – co zwiększa ryzyko zachorowania?

Czynniki ryzyka astmy to przede wszystkim:

• występowanie innego schorzenia o podłożu alergicznym, np. alergii pokarmowej, kataru siennego,
• obciążenie rodzinne astmą lub chorobami o podłożu alergicznym,
• przebycie zapalenia oskrzelików (infekcji płuc częstej wśród dzieci),
• narażenie na dym papierosowy w dzieciństwie (także w okresie płodowym),
• urodzenie się przed terminem (przed 37. tygodniem ciąży) i/lub z niską masą urodzeniową,
• wykonywanie zawodów, które skutkują narażeniem na niektóre czynniki szkodliwe, m.in. dymy, zanieczyszczenia powietrza.

Przyczyny astmy

Przyczyny astmy oskrzelowej są zróżnicowane. W chorobach takich jak astma, objawy i charakter ataków są bardzo często uwarunkowane przez konkretny czynnik wyzwalający powodujący zwężenie światła oskrzeli ‒ mogą nim być np. pyłki, sierść zwierzęcia, leki, infekcje górnych dróg oddechowych.

Dlaczego działanie tych czynników powoduje objawy astmy? Układ odpornościowy osób chorujący na astmę jest zwykle nadwrażliwy na określone „wyzwalacze”. W odpowiedzi na ich obecność dochodzi do nadaktywności komórek tego układu, co prowadzi do stanu zapalnego dróg oddechowych. Substancje produkowane w wyniku nasilonej reakcji układu immunologicznego powodują także nagromadzenie się treści śluzowej w świetle oskrzeli i ich obrzęk. Skutkiem tego chory nie może złapać powietrza i ma wrażenie, że zaraz się udusi.

Astma – czynniki ryzyka

Ryzyko wystąpienia astmy zależy od predyspozycji genetycznych człowieka, dużą rolę odgrywa też środowisko.

• Czynniki genetyczne – niektórzy pacjenci mają tendencję do odmiany atopowej astmy oskrzelowej. Uaktywniają się one pod wpływem alergenów występujących w najbliższym otoczeniu.
• Czynniki środowiskowe – należą do najczęstszych przyczyn zaostrzenia objawów astmy oskrzelowej. Należą do nich: alergeny, zanieczyszczenie powietrza, dym papierosowy, kurz i roztocza.  Ponieważ alergeny występują z różnym nasileniem i w różnych porach roku, także nasilenie objawów wywołanych ich obecnością będzie  różne.  Astmę oskrzelową mogą także nasilać pyłki roślin, sierść zwierząt, niektóre lekarstwa i produkty żywnościowe.

Co może wywołać atak astmy?

Do czynników wyzwalających napad astmy zaliczamy:

• kontakt z alergenem,
• dymy, zanieczyszczenia powietrza, pleśnie,
• niektóre leki – przede wszystkim przeciwzapalne i przeciwbólowe, np. ibuprofen czy aspiryna,
• infekcje,
• silne emocje,
• pogodę (m.in. szybkie zmiany temperatury, zimne powietrze, wiatr, ciepło, wilgoć),
• wysiłek fizyczny.

Przebieg astmy i częstotliwość napadów w wielu przypadkach zależy od tego, jaki czynnik wywołuje chorobę. Poznanie „wyzwalaczy”, które u danego pacjenta skutkują wystąpieniem objawów pozwala w wielu przypadkach ich unikanie i co za tym idzie – ograniczenie liczby ataków.

Rodzaje astmy

Uwzględniając możliwe przyczyny astmy wyróżnia się kilka odrębnych rodzajów choroby:

• astma alergiczna (inaczej astma atopowa) ‒ ataki wywołane są kontaktem z alergenem; jest to najczęściej występująca astma u dzieci,
• astma aspirynowa ‒ wywoływana przez nieprawidłową reakcję na aspirynę,
• astma wysiłkowa ‒ duszność napadowa pojawia się po intensywnym wysiłku fizycznym,
• astma kaszlowa ‒ powstaje na skutek powikłań w przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (w kwestii “POChP a astma” należy wspomnieć, że choroby mają podobne objawy, a jedna może być następstwem drugiej ‒ są to jednak odrębne jednostki chorobowe),
• astma sercowa – objawy obejmują przede wszystkim napady duszności i suchy kaszel; warto zauważyć, że astma sercowa stanowi chorobę układu krążenia, a nie płuc (związana jest najczęściej z niewydolnością lewej komory serca), dlatego w języku medycznym nie używa się raczej w tym kontekście określenia „astma”, a raczej po prostu „duszność”.

Astma – objawy

Najbardziej charakterystyczne objawy astmy oskrzelowej to:

• świszczący oddech,
• trudności w oddychaniu,
• ucisk w klatce piersiowej,
• kaszel.

Objawy astmy mogą występować każdego dnia lub pojawiać się z mniejszą częstotliwością, np. raz w tygodniu lub rzadziej. Na obecność choroby wskazuje nawracanie podobnych objawów, pogarszanie się stanu pacjenta w nocy i wczesnym rankiem oraz pojawianie się symptomów w odpowiedzi na czynnik wyzwalający.

Pierwsze objawy astmy mogą czasami ulegać pogorszeniu w krótkim czasie – mówimy wtedy o ostrym ataku astmy. Przy takim napadzie choroby pojawiają się następujące symptomy:

• objawy astmy, w tym świszczący oddech, kaszel, ucisk w klatce piersiowej stają się bardzo silne i ciągłe,
• trudności w oddychaniu nie pozwalają na wykonywanie podstawowych czynności – jedzenia, mówienia, spania,
• oddech jest przyspieszony, wzrasta tętno,
• pacjent jest senny, bardzo zmęczony, zdezorientowany lub ma zawroty głowy,
• na skutek niedotlenienia usta lub palce stają się niebieskie,
• może dochodzić do omdlenia.

Atak astmy – co robić?

W czasie ataku astmy warto postarać się zachować spokój, ponieważ panika może nasilić objawy. Jak należy się zachować?

1. Usiądź w wyprostowanej pozycji i skoncentruj się na tym, by brać wolne, równomierne oddechy.
2. Używaj inhalatora (jeden oddech) co 30-60 sekund, maksymalnie biorąc 10 wdechów inhalatorem.
3. Zadzwoń po pogotowie, jeśli:

• nie masz przy sobie inhalatora,
• czujesz się gorzej pomimo używania inhalatora,
• nie widzisz poprawy po 10-krotnym użyciu inhalatora,
• jeśli objawy na którymkolwiek etapie ataku mocno cię zaniepokoją.

4. Jeśli pogotowie ratunkowe nie przyjedzie w ciągu 15 minut, powtórz krok 2.

Jak zdiagnozować astmę?

Diagnoza astmy przeprowadzana jest w oparciu o szczegółowy wywiad i badanie fizykalne przeprowadzane w czasie konsultacji lekarskiej oraz badania dodatkowe, które mają na celu ocenę czynności układu oddechowego:

• FeNo – test polegający na określeniu stężenia tlenku azotu w wydychanym przez pacjenta do specjalnego urządzenia powietrzu; badanie pozwala na stwierdzenie, czy w płucach występuje stan zapalny; jest bezbolesne, wyniki otrzymuje się od razu po jego zakończeniu,
• spirometria – pacjent dmucha w urządzenie, które mierzy, jak szybko może oddychać i ile powietrza może utrzymać w płucach,
• badanie szczytowego przepływu wydechowego – pozwala na określenie maksymalnej szybkości wydechu, często przeprowadzane w celu regularnego (u niektórych pacjentów codziennego) monitorowania czynności płuc.

Leczenie astmy

W przebiegu chorób takich jak astma, leczenie polega przede wszystkim na łagodzeniu objawów. Chorym podaje się glikokortykosteroidy wziewne i donosowe, które mają rozkurczyć oskrzela i ułatwić oddychanie. Niektóre z nich działają niemal natychmiast po podaniu. Pacjenci przyjmują również preparaty zawierające teofilinę i aminofilinę. Upłynniają one śluz zalegający w oskrzelach. Leki te ‒ w postaci tabletek lub aerozoli wziewnych ‒ są wydawane na receptę.

W ostatnich dekadach w leczeniu ostrych odmian astmy wykorzystuje się nowoczesne terapie biologiczne. Dostępne leki tego typu są przeznaczone dla pacjentów z fenotypem eozynofilowym (mepolizumab, benralizumab), lub fenotypem IgE-zależnym (wysokie miano przeciwciał klasy IgE, omalizumab).

Osobom, które często muszą korzystać z leków łagodzących objawy astmy zaleca się także przewlekłe stosowanie środków kontrolujących astmę. Mają one za zadanie zmniejszenie stanu zapalnego i wrażliwości oskrzeli, co pomaga ograniczyć częstość występowania symptomów. Leki mają zwykle formę inhalatorów zawierających glikokortykosteroidy.

Przy astmie sercowej, oprócz podstawowych preparatów rozkurczających, niezbędne jest stosowanie leków moczopędnych i beta‒blokerów nasercowych. W tej postaci dychawicy ważna jest kontrola ciśnienia tętniczego i stała opieka kardiologiczna.

W aptekach i sklepach zielarskich można kupić leki na astmę bez recepty. Są to głównie zioła o działaniu wykrztuśnym, olejki eteryczne ułatwiające oddychanie i preparaty homeopatyczne. Stosowanie takich środków powinno być zawsze omówione z lekarzem przed ich użyciem.

Astma – choroba na całe życie?

Odpowiednie leczenie pozwala na zmniejszenie częstotliwości występowania objawów, jednak astma to choroba długotrwała – nie ma terapii, która zapewniłaby całkowite wyleczenie. Nie znaczy to jednak, że symptomy astmy każdemu pacjentowi będą towarzyszyły przez całe życie – w niektórych przypadkach ataki mogą być na dłuższy czas zatrzymane. Zdarza się to np., gdy astma pojawiła się po raz pierwszy w dzieciństwie – w wieku młodzieńczym ataki u niektórych pacjentów ustępują. Niestety, także w takiej sytuacji napady często powracają po latach.

Powikłania astmy

Chociaż astma w większości przypadków może być kontrolowana poprzez unikanie czynników wyzwalających i farmakoterapię, choroba prowadzi czasem do wystąpienia powikłań, które obejmują:

• infekcje płuc, w tym zapalenie płuc,
• negatywne skutki psychologiczne: stres, niepokój, depresję,
• opóźnienia wzrostu i rozwoju u dzieci,
• przewlekłe zmęczenie,
• zagrożenie życia w przypadku ostrych ataków astmy.

Jak zmniejszyć ryzyko ataków astmy?

Przestrzeganie kilku zasad profilaktyki może pozwolić ci zmniejszyć częstość ataków astmy:

• unikaj czynników wyzwalających (warto obserwować, czy przed atakiem nie byłaś narażona na jeden ze znanych „wyzwalaczy” napadu – jeśli zauważysz, że na skutek wystąpienia określonego czynnika dochodziło u ciebie do trudności w oddychaniu, postaraj się na niego nie narażać),
• zażywaj przepisane przez lekarza leki profilaktyczne,
• zgłaszaj się regularnie na wizyty kontrolne u lekarza; jeśli objawy ulegają pogorszeniu lub zauważasz, że potrzebujesz częstszego korzystania z leków doraźnych, także umów się na konsultację,
• upewnij się, że umiesz poprawnie używać swojego inhalatora,
• nie pal papierosów – zaprzestanie palenia może zmniejszyć zarówno siłę ataków, jak i ich częstotliwość.

Astma oskrzelowa u dzieci

Na całym świecie na astmę choruje blisko 7-10 proc. dzieci. Najczęstsze przyczyny to powikłania po chorobach górnych dróg oddechowych oraz alergie. Wpływ na pojawienie się napadowych duszności mają czynniki genetyczne – ryzyko zachorowania zwiększa się u dzieci, których rodzic także boryka się z chorobą.

Objawy oskrzelowej astmy u dzieci w wielu przypadkach przypominają objawy u dorosłych. Astma wczesnodziecięca bywa trudna do rozpoznania. W przebiegu przewlekłych chorób oddechowych takich jak astma, u dzieci pierwsze objawy astmy obejmują często napadowy kaszel (tzw. kaszel astmatyczny) i świszczący oddech, zwłaszcza po wysiłku. Dziecku ciężko jest zaczerpnąć powietrze, mogą wystąpić kłopoty z mówieniem. Szybko się męczy i bardzo poci. Może pojawić się katar (zazwyczaj jest on sezonowy i związany z astmą alergiczną).

W razie napadu astmy dziecko powinno otrzymać lek, który umożliwi mu oddychanie. Objawy astmy u dzieci powinny minąć po kilku minutach po jego podaniu.

Niebezpieczeństwo stanowią zaostrzenia astmy u dzieci objawiające się sinicą, mocno przyspieszoną akcją serca, zaburzeniami świadomości. W takich sytuacjach konieczne jest wezwanie pogotowia.

Leczenie astmy u dzieci najczęściej polega na podawaniu glikokortykosteroidów wziewnych i pochodnych teofiliny rozkurczających oskrzela. Leki na astmę dla pacjentów w tej grupie wiekowej mają postać aerozoli i tabletek do rozgryzania. W astmie alergicznej u dzieci stosuje się odczulanie.

Astma u kobiet w ciąży

U zdecydowanej większości kobiet chorujących na astmę ciąża przebiega prawidłowo. Leczenie stosowane przed ciążą jest zwykle kontynuowane przez cały okres jej trwania, ponieważ większość środków farmakologicznych stosowanych w terapii astmy uznaje się za bezpieczne dla płodu. Jak astma może wpłynąć na przebieg ciąży?

• może zmienić się stopień nasilenia objawów – u niektórych kobiet stają się łagodniejsze, czasami jednak ulegają pogorszeniu,
• jeśli astma jest źle kontrolowana, zwiększa się ryzyko niektórych powikłań ciąży, m.in. przedwczesnego porodu i stanu przedrzucawkowego.

Powyższy artykuł ma charakter informacyjny i nie zastępuje konsultacji lekarskiej.

Bibliografia:

1. National Health Services (2018) Asthma.
2. Maśliński S., Ryżewski J. (red.) (2012) Patofizjologia. Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.