Badanie PSA – interpretacja wyników, norma i praktyczne informacje

Badanie PSA jest profilaktycznym testem w kierunku raka prostaty. Może pomóc we wczesnym wykryciu bezobjawowej choroby nowotworowej albo służyć jako badanie kontrolne u mężczyzn po 50 roku życia. Przy jakich objawach wskazane jest wykonanie testu PSA, jak się do niego przygotować i jak zinterpretować uzyskane wyniki? 

Co to jest PSA? 

Badanie PSA wykorzystuje się jako jedno z narzędzi służących do wykrywania raka prostaty.  Prostata, zwana też gruczołem krokowym lub sterczem to narząd występujący u mężczyzn o kształcie i wielkości orzecha włoskiego. Położony jest pod pęcherzem moczowym, otacza cewkę moczową. Jego głównym zadaniem jest produkcja płynu będącego ważnym składnikiem nasienia (spermy). Rak prostaty jest 2 najczęściej diagnozowanym nowotworem wśród mężczyzn. W Polsce rocznie wykrywane jest blisko 15 tysięcy nowych zachorowań i 5-6 tysięcy zgonów. 

PSA (Prostate Specific Antigen) to proteaza serynowa wydzielana przez nabłonek gruczołowy prostaty. PSA występuje we krwi w dwóch formach:wolnej (PSA wolne) i tworzącej kompleks z białkami osocza (PSA całkowite). U każdego mężczyzny w krwioobiegu krąży śladowa ilość białka PSA, która wzrasta wraz z wiekiem. Podwyższony poziom PSA może, choć nie musi, wskazywać na występowanie nowotworu prostaty. Badanie PSA polega na pobraniu krwi z żyły łokciowej. Jest metodą łatwą w zastosowaniu, szybką w użyciu i całkowicie bezinwazyjną.

Wskazania do badania PSA 

Za pomocą badania PSA nie da się jednoznacznie rozpoznać raka prostaty, ale może być ono wykorzystane jako test przesiewowy lub w celu monitorowania choroby.  Obecnie w Polsce brak jest jednoznacznych wytycznych co do częstości stosowania badania PSA . Wydaje się jednak zasadne, aby wykonywać badanie w grupie podwyższonego ryzyka, do której należą: 

• Mężczyźni po 50 roku życia 
• Mężczyźni, których ojciec lub brat chorował na raka prostaty – ryzyko zachorowania jest u nich 2,5 razy większe 

Początkowe stadia raka prostaty są zazwyczaj bezobjawowe. W późniejszym czasie niepokojącymi objawami, które mogą wskazywać na problemy z prostatą są: 

• Częste oddawanie moczu, zwłaszcza w nocy 
• Trudności z oddawaniem moczu 
• Ból lub pieczenie przy oddawaniu moczu 
• Niemożność powstrzymania oddawania moczu 
• Przerywany strumień moczu 

Badanie PSA – jak się przygotować? 

Na badanie PSA zaleca się przyjść na czczo, z zachowaniem 8-12 godzinnej przerwy od ostatniego posiłku. Przed badaniem nie powinno się spożywać alkoholu ani palić papierosów. Bezpośrednio przed badaniem można wypić niewielką ilość wody. 

Warto wiedzieć, że znaczny wysiłek fizyczny, jazda na rowerze oraz odbyty stosunek seksualny, z powodu nacisku na gruczoł krokowy powoduje wzrost stężenia PSA. Z tego powodu nie powinno się wykonywać badania w ciągu dwóch dni od tych czynności. Nadmierne dawki leków chemioterapeutycznych takich jak cyklofosfamid czy metoteksat mogą wpływać na zmiany stężenia PSA. Infekcje gruczołu krokowego mogą powodować podwyższony posiom PSA. 

Lekarz rodzinny może wydać skierowanie na bezpłatne badanie PSA w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia. Można też wykonać je prywatnie, w dowolnej placówce diagnostycznej. Cena badania nie jest wysoka, średnio wynosi około 30 zł. W aptece dostępne są również testy do samodzielnego użytku, które kosztują niecałe 20 zł. 

Zobacz także: Brachyterapia – skuteczna metoda walki z rakiem prostaty

Badanie PSA – jak interpretować wyniki? 

Za prawidłowe przyjmuje się stężenie całkowitego PSA we krwi w zakresie 0 ng/ml do 4 ng/ml (nanogramów na mililitr krwi). Jednak niektórzy specjaliści uważają, że norma powinna być obniżona do 2,5 a nawet 2 ng/ml, co umożliwiałoby wykrycie większej liczby przypadków raka prostaty.  Stężenie markera PSA zwiększa się wraz z wiekiem i z tego powodu zakresy referencyjne są zazwyczaj wyrażane w przedziałach wiekowych, które przedstawia poniższa tabela. 

Przekroczona norma stężenia PSA we krwi nie zawsze oznacza zmiany nowotworowe, ale jest wskazówką, że organizm nie pracuje prawidłowo. 

Uznaje się, że wartości między 4- 10 ng/ml (tzw. “szara strefa”) mogą sugerować nowotwór prostaty, ale też łagodny rozrost stercza lub jego zapalenie.  W tym przypadku konieczna jest dalsza diagnostyka. Dzięki dodatkowemu oznaczeniu wolnej formy PSA, można wyliczyć stosunek wolnego do całkowitego PSA. Pozwala to na zwiększenie szansy odróżnienia rozrostu gruczołowego od raka. Procentowy stosunek wolnego do całkowitego PSA powyżej 20 % wskazuje z dużym prawdopodobieństwem na łagodny rozrost stercza. 

Całkowity poziom PSA > 10 ng/ml jednoznacznie wskazuje na podwyższone ryzyko nowotworu prostaty. Rozpoznanie nowotworu prostaty możliwe jest jedynie za pomocą biopsji. Decyzję o wykonaniu biopsji podejmuje lekarz na podstawie wyniku badania PSA oraz badania per rectum (przez odbytnicę). 

Zalety i wady badania PSA 

Badanie PSA nie jest badaniem idealnym: jego interpretacja może sprawiać trudności, a wyniki nie zawsze są jednoznaczne. Niemniej jednak ma swoje zalety, w tym: 

• Może pomóc w wykryciu raka prostaty przed wystąpieniem jakichkolwiek objawów wskazujących na nowotwór. 
• Może pomóc wykryciu szybko rozwijającego się nowotworu na wczesnym etapie, dzięki czemu można wdrożyć leczenie hamujące jego rozprzestrzenianie się. 
• Powoli rozwijający się nowotwór może nie wymagać leczenia, ale dzięki wykryciu ma się możliwość regularnych kontroli stanu zdrowia. 
• Regularne wykonywanie testów PSA może być przydatne dla mężczyzn z wyższym ryzykiem zachorowania na raka prostaty.

Badanie PSA ma też swoje wady, ponieważ:

• Około ¾ mężczyzn z podwyższonym poziomem PSA nie ma raka prostaty (wynik fałszywie dodatni). 
• Średnio 1 na 50 mężczyzn z rakiem prostaty ma prawidłowe stężenie PSA .
• Podwyższony poziom PSA nie jest podstawą do wykrycia raka prostaty, a jedynie jednym z początkowych badań w tym kierunku. 
• Badanie może wykryć łagodnego raka prostaty, który nie powoduje żadnych objawów i nie skraca życia, a metody leczenia go mogą prowadzić do licznych skutków ubocznych.

Bibliografia:

[1] Polskie Towarzystwo Urologiczne, „Wytyczne postępowania u chorych na raka stercza,” Warszawa 2011.

[2] Prostate Cancer UK, ” The PSA test and prostate cancer. A quick guide,” 2016. [Online]. Available: https://prostatecanceruk.org/media/2343617/psa_leaflet-ifm.pdf. [Accessed: 10-04-2020]

[3] Kordek R., „Czy wykonywać badanie PSA w celu wykrycia raka stercza?” NOWOTWORY Journal of Oncology, vol. 63, no. 6, p. 481–485, 2013.

[4] Prostate Cancer Early Detection, Diagnosis, and Staging. American Canceer Society.  [Online]. Available: https://www.cancer.org/content/dam/CRC/PDF/Public/8795.00.pdf. [Accessed: 10-04-2020].