Cukrzyca – objawy, przyczyny, leczenie. Cukrzyca typu 1 i 2

Cukrzyca to jedna z najczęściej występujących chorób przewlekłych, może być zdiagnozowana u osób w każdej grupie wiekowej. Istnieje kilka typów cukrzycy, a u ich podłoża leżą predyspozycje genetyczne oraz współwystępujące czynniki środowiskowe. Trudno jednoznacznie określić, co powoduje tę chorobę, wytypowano jednak szereg czynników ryzyka. Jakie są objawy cukrzycy? I czym charakteryzują się poszczególne jej rodzaje?

Co to jest cukrzyca?

Cukrzyca to choroba autoimmunologiczna, charakteryzująca się hipoglikemią, czyli zmniejszeniem stężenia glukozy we krwi (wynosi on mniej niż 70 mg/dl). Jest ona efektem zaburzonego działania lub wydzielania insuliny (hormonu wytwarzanego przez trzustkę). To z kolei doprowadza do zaburzenia przemiany materii węglowodanów, białek oraz lipidów.

Rodzaje cukrzycy – cukrzyca typu 1 i 2

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, problem cukrzycy dotyczy prawie pół miliarda osób, a w Polsce choruje ponad 3 miliony osób. Cukrzyca to choroba rozwijająca się w efekcie zaburzeń gospodarki węglowodanowo-insulinowej. Cechą wspólną wszystkich rodzajów cukrzycy jest zbyt wysoki poziom glukozy we krwi (hiperglikemia), natomiast różne są mechanizmy prowadzące do tych zaburzeń. Wyróżnić można kilka typów cukrzycy – typ 1 i 2, cukrzycę ciężarnych, cukrzycę wtórną, a także wymykające się wymienionym definicjom rodzaje cukrzycy – LADA i MODY.

Cukrzyca typu 1

Cukrzyca typu 1 to tzw. cukrzyca insulinozależna; najczęściej występuje u osób poniżej 30. roku życia i obejmuje większość przypadków cukrzycy u dzieci. U jej podstaw leżą najczęściej procesy autoimmunologiczne prowadzące do zniszczenia jedynych komórek zdolnych do produkowania insuliny – komórek β tworzących miąższ wysp Langerhansa w trzustce. Najważniejsze czynniki ryzyka to infekcje wirusowe, niedobór witaminy D oraz współwystępowanie innych schorzeń autoimmunologicznych. W tej postaci cukrzycy występuje bezwzględny niedobór insuliny. Typowe objawy obejmują:

• wysychanie w ustach,
• pragnienie,
• nasilone oddawanie moczu,
• znaczny apetyt,
• utrata masy ciała,
• osłabienie,
• utrata sił,
• suchość skóry,
• świąd.

Objawy pojawiają się zwykle dość nagle i gwałtownie się nasilają. Nierozpoczęcie w porę leczenia prowadzi do szybkiego pogorszenia stanu chorego, a w końcu do zaburzeń świadomości i śpiączki na tle kwasicy ketonowej (stan organizmu, w którym produkcja energii odbywa się na drodze spalania tłuszczów zamiast glukozy, w wyniku czego dochodzi do produkcji ciał ketonowych wywołujących kwasicę metaboliczną), która stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.

Cukrzyca typu 2

Typ 2 cukrzycy to cukrzyca insulinoniezależna, stanowi 90 proc. przypadków cukrzycy i dotyka przede wszystkim osób dorosłych, na ogół powyżej 40. roku życia. W przypadku tego typu cukrzycy przyczyny obejmują zarówno uwarunkowania genetycznie, jak i czynniki środowiskowe, do których zalicza się złą dietę, utrzymującą się otyłość (80 proc. mężczyzn i 90 proc. kobiet chorych na cukrzycę typu 2 jest otyłych), siedzący tryb życia, a także zaburzenia hormonalne (ciąża, pokwitanie, starość), zakażenia, choroby wątroby, przyjmowanie niektórych leków. Wszystkie te czynniki prowadzą do rozwoju tzw. insulinooporności, czyli zmniejszonej wrażliwości komórek ciała na działanie insuliny. Glukoza nie jest zużywana jako źródło energii, co prowadzi do rozwoju hiperglikemii i stałej stymulacji trzustki do syntezy insuliny. Długotrwałemu utrzymywaniu się takiego zaburzenia towarzyszy wyczerpanie się rezerw wydzielniczych trzustki – i wówczas może dojść do niedoboru hormonu insuliny. Objawy cukrzycy typu 2 są zwykle podobne do objawów cukrzycy typu 1, ale najczęściej są dużo mniej nasilone, co powoduje, że prawidłowa diagnoza zostaje postawiona zwykle dopiero po upływie kilku lat od początku choroby. Objawami odróżniającymi obie postacie cukrzycy są:

• zapalenie żołędzi u mężczyzn,
• świąd sromu u kobiet.

Dość często pojawiają się też nadciśnienie i wynikające z niego zmiany w układzie krążenia. Ostre powikłania w postaci śpiączki ketonowej są bardzo rzadkie.

Pozostałe rodzaje cukrzycy

Cukrzyca ciążowa

Cukrzyca ciążowa to cukrzyca rozwijająca się w okresie ciąży i ustępująca po porodzie, zwiększająca ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 w przyszłości. Cukrzyca w ciąży rozwija się w efekcie zaburzeń hormonalnych, prowadzących do rozwoju insulinooporności oraz zwiększenia poziomu glukozy we krwi. U ciężarnych trzustka nie zawsze jest w stanie zaspokoić zwiększonego zapotrzebowania organizmu na insulinę, a dodatkowo – wątroba syntetyzuje większe ilości glukozy. Konsekwencją cukrzycy ciężarnych mogą być takie zaburzenia rozwoju płodu jak makrosomia, a także wady rozwojowe układu sercowo-naczyniowego, moczowego czy ośrodkowego układu nerwowego. Ponadto cukrzyca ciężarnych zwiększa ryzyko porodu przedwczesnego czy hipoglikemii u noworodka.

Cukrzyca wtórna

Cukrzyca wtórna to cukrzyca rozwijająca się w konsekwencji innych zaburzeń, bądź stosowania niektórych leków. Najczęstsze przyczyny tego typu cukrzycy to:

• choroby trzustki,
• choroba lub zespół Cushinga,
• guz chromochłonny nadnerczy,
• nadczynność tarczycy.

Do rozwoju cukrzycy wtórnej przyczynić mogą się także takie leki jak:

• tiazydy,
• beta blokery,
• glikokortykosteroidy,
• interferon,
• niektóre neuroleptyki.

Cukrzyca LADA

Cukrzyca LADA to późno ujawniająca się cukrzyca o podłożu autoimmunologicznym, określana także jako utajona cukrzyca typu 1. Rozwija się w efekcie stopniowego uszkodzenia komórek beta trzustki i spadku wydzielania insuliny, jednak jej rozpoznanie nie przypada w wieku dziecięcym (jak ma to miejsce w cukrzycy typu 1), a w wieku dorosłym. Natomiast cukrzyca MODY to rzadka postać cukrzycy rozwijająca się w efekcie mutacji w pojedynczym genie. Jest to genetyczne upośledzenie wydzielania insuliny, wyróżniające się łagodnym przebiegiem i wczesnym początkiem – cukrzyca MODY diagnozowana jest u dzieci powyżej 10 roku życia, a także u młodych dorosłych.

Cukrzyca – objawy

Objawy cukrzycy typu 1 i 2 wynikają przede wszystkim z występowania hiperglikemii, czyli podwyższonego poziomu glukozy we krwi. Najbardziej charakterystycznymi objawami cukrzycy każdego typu jest polidypsja i poliuria, czyli nasilone pragnienie i oddawanie znacznych ilości moczu. Jeśli po organizmie krąży za dużo glukozy, organizm próbuje się jej pozbyć, m.in. przez nerki. A że glukoza dobrze wiąże wodę, objętość moczu rośnie. Ponad trzy litry moczu dziennie to stan alarmujący. Pęcherz ma pojemność 0,3-0,6 litra (i się rozciąga), więc oddawanie dużych porcji moczu powyżej sześciu razy dziennie i wstawanie w nocy do ubikacji oznacza, że należy zacząć bacznie się obserwować. Taki stan nazywa się wielomoczem i powoduje odwodnienie. A co za tym idzie – wzrasta pragnienie. U cukrzyków może być ono trudne do ugaszenia.

Cukrzycy może towarzyszyć zmiana masy ciała. Utrata wagi to zwykle objaw cukrzycy typu 1, występującej przy za małym poziomie insuliny. Nadmiar glukozy i niedobór insuliny powodują zaburzenia metaboliczne. A gdy organizm nie ma dostępu do porcji energii, zaczyna korzystać z zapasów ‒ tłuszczu i białek z mięśni. To plus odwodnienie oznacza szybkie chudnięcie. Szybkie (bo nawet 10-20 kg w ciągu trzech miesięcy) i bardzo niezdrowe. W przypadku cukrzycy typu 2. waga spada, gdy poziom glukozy jest bardzo wysoki, a komórki trzustki nie są w stanie produkować już insuliny. Ale na początku choroby waga może rosnąć, bo wtedy po organizmie krąży za dużo insuliny, a ta pobudza apetyt i wspomaga odkładanie się tłuszczu. Cukrzycy typu 2. sprzyjają nadwaga i otyłość brzuszna.

Gdy rozwija się cukrzyca, objawy skórne obejmują m. in. swędzenie i zaczerwienienie skóry, spowolnione gojenie się ran, a także większą podatność na infekcje skóry. Cukrzyca obniża sprawność układu immunologicznego. Żeby siły obronne organizmu mogły wyłapywać i unicestwiać wrogów (bakterie, wirusy, pierwotniaki i grzyby), potrzebują energii, której przy nieprawidłowym metabolizmie glukozy im brakuje. Częste infekcje to jeden z nieswoistych sygnałów, że z cukrem jest kłopot.

Bardziej specyficzne dla cukrzycy są zakażenia grzybicze, bo te drobnoustroje uwielbiają słodkie otoczenie, a obecność cukru we krwi, pocie i moczu to dla nich prawdziwy raj. Nawracająca grzybica jamy ustnej, dróg rodnych, paznokci u stóp lub zakażenia dolnego odcinka dróg moczowych to sygnał, że organizm sobie nie radzi, być może z powodu nadmiaru glukozy. Kolejnymi ważnymi symptomami cukrzycy są: senność, zmęczenie i wahania nastroju, a także zaburzenia widzenia. Ponadto u mężczyzn mogą występować zaburzenia erekcji.

Gdy pojawia się cukrzyca ciążowa, objawy są podobne jak w przypadku innych rodzajów cukrzycy:

• senność,
• wzmożone pragnienie,
• częste oddawanie moczu,
• suchość w ustach,
• nadmierny przyrost wagi.

Kiedy i jakie badania na cukrzycę wykonywać?

Wystąpienie objawów mogących sugerować cukrzycę jest podstawowym wskazaniem do wykonania badań kontrolnych. Badania te można wykonywać także profilaktycznie, w ramach okresowej kontroli stanu zdrowia. Gdy podejrzewana jest cukrzyca, jakie badania należy wykonać? Podstawowe badania to oznaczanie poziomu glukozy na czczo i badanie glikemii przygodnej (w dowolnym momencie dnia). Niekiedy konieczne jest także wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą OGTT, które polega na wypiciu 75 g glukozy rozpuszczonej w niewielkiej objętości wody i oznaczeniu poziomu glukozy przed wypiciem roztworu i 2 godzony potem. Kryteria rozpoznania cukrzycy są następujące:

• poziom glukozy na czczo przekracza 125 mg/ dl (w co najmniej dwóch pomiarach),
• poziom glikemii przygodnej przekracza 200 mg/ dl i występują objawy cukrzycy,
• w teście OGTT poziom glikemii po 2 h od wypicia roztworu przekracza 200 mg/ dl.

W celu różnicowania cukrzycy typu 1 od 2 można oznaczyć poziom autoprzeciwciał przeciwwyspowych ICA oraz przeciwko insulinie IAA, a także poziom peptydu C. A jak rozpoznać cukrzycę ciężarnych? Podczas wizyt kontrolnych u ginekologa wykonywane są badania glikemii na czczo, a pomiędzy 24 a 28 tygodniem ciąży wykonywany jest doustny test tolerancji glukozy. Badanie OGTT może być wykonane wcześniej, jeśli wynik badania glukozy na czczo jest nieprawidłowy. W przypadku cukrzycy ciążowej normy są nieco inne niż w przypadku cukrzycy typu 2. Proponowana jest trzypunktowa ocena testu OGTT (znanego również jako „krzywa cukrowa” i „krzywa glikemiczna”) – na czczo, oraz po 1 i po 2 godzinach od wypicia roztworu glukozy. Cukrzyca ciężarnych rozpoznawana jest, gdy spełnione jest co najmniej jedno z kryteriów:

• glukoza na czczo w przedziale 92 – 125 mg/ dl,
• glukoza po 1 godzinie testu OGTT – powyżej 180 mg/ dl,
• glukoza po 2 godzinach testu OGTT w przedziale 153 – 199 mg/ dl.

Leczenie cukrzycy

Leczenie cukrzycy insulinozależnej wymaga stosowania insuliny, która podawana jest w postaci iniekcji. Rodzaj insuliny, dawki oraz ilość iniekcji dopasowywana jest indywidualnie do każdego pacjenta. Tego typu leczenie należy kontynuować przez całe życie. Zamiast zastrzyków można również korzystać z takiego urządzenia, jak pompa insulinowa, która jest wygodna w użytkowaniu i podnosi komfort życia chorej osoby. W przypadku dzieci oraz kobiet w ciąży jest ona refundowana przez NFZ. Chętnie korzystają z niej jednak także osoby aktywne, prowadzące intensywny tryb życia, a także wszyscy diabetycy, którzy się boją zastrzyków.

W przypadku cukrzycy insulinoniezależnej stosuje się przede wszystkim leki obniżające poziom glukozy we krwi i zwiększające wrażliwość komórek na insulinę. Najczęściej stosowane leki to metformina, leki inkretynowe, pochodne sulfonylomocznika czy glitazony. W przypadku zaawansowanej cukrzycy typu 2, przebiegającej z zaburzeniem czynności wydzielniczych trzustki, może być konieczne także wstrzykiwanie insuliny. Leczenie cukrzycy ciężarnych sprowadza się przede wszystkim do zmiany stylu życia i stosowania odpowiedniej diety, a gdy takie postępowanie nie przynosi pożądanych efektów terapeutycznych, konieczne jest zastosowanie insuliny.

Dieta cukrzycowa

Poza farmakoterapią, osoby chore na cukrzycę powinny zadbać o odpowiedni model żywienia. Co jeść przy cukrzycy? Dieta cukrzycowa powinna bazować na węglowodanach złożonych, o niskim indeksie glikemicznym. Należy unikać żywności przetworzonej, która zawiera mnóstwo cukru i tłuszczów trans. W diecie nie powinno zabraknąć źródeł błonnika, który spowalnia wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego. Błonnik znaleźć można m. in. w warzywach i pełnoziarnistych produktach zbożowych.

Jak obniżyć poziom cukru?

Jak jeszcze można obniżyć poziom cukru? Okazuje się, że poprzez regularną aktywność na świeżym powietrzu. Jak wskazują badania, u osób, które regularnie ćwiczą, stężenie cukru we krwi jest niższe niż u tych, które odpoczywają głównie na kanapie. Zdaniem specjalistów warto ćwiczyć 150 minut tygodniowo.

Powikłania cukrzycy

Nieleczona lub niewłaściwie leczona cukrzyca niesie ryzyko rozwoju wielu powikłań. Powikłania wczesne pojawiają się w wyniku wahań glikemii i mogą obejmować kwasicę ketonową, kwasicę mleczanową, hipoglikemię oraz zespół hiperglikemiczno – hiperosmolarny. Tego typu powikłania mogą stanowić zagrożenie życia. Z kolei powikłania późne cukrzycy rozwijają się w efekcie długotrwałej hiperglikemii i dotyczą zmian strukturalnych i funkcjonalnych w obrębie naczyń krwionośnych oraz nerwów obwodowych. Tego typu powikłania cukrzycy najczęściej mają charakter retinopatii cukrzycowej, nefropatii cukrzycowej, neuropatii cukrzycowej, chorób układu sercowo-naczyniowego oraz stopy cukrzycowej.

Jak uniknąć cukrzycy?

Profilaktyka cukrzycy sprowadza się przede wszystkim do prowadzenia zdrowego stylu życia. Należy regularnie uprawiać sport, unikać stresu, zrezygnować z używek oraz utrzymywać prawidłową masę ciała. Ogromne znaczenie ma także dieta bazująca na zdrowych, nieprzetworzonych produktach. Kolejne cenne wskazówki, których zastosowanie może zminimalizować ryzyko zachorowania na cukrzycę to:

• regularne picie kawy – Holendrzy w 2002 roku udowodnili, że regularne picie 3-4 filiżanek kawy zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy o 21 procent; jednym z bardziej docenianych w kawie związków jest kwas chlorogenowy, który zmniejsza wchłanianie glukozy w jelitach; w małej czarnej znajdziemy również niacynę – witaminę, która bierze udział w biosyntezie insuliny oraz lignany – silne przeciwutleniacze,
• rezygnacja z palenia papierosów – jeśli palisz, masz o 30-40 proc. więcej szans, że dopadnie cię cukrzyca, niż osoba niepaląca – dowiemy się z rządowego raportu The Health Consequences of Smoking; palenie obniża wrażliwość na insulinę, sprzyja otyłości brzusznej – a to znany czynnik ryzyka cukrzycy, może mieć też mieć związek ze zwiększeniem poziomu hormonów stresu; palenie sprzyja też powstawaniu stanów zapalnych w organizmie, a także stresowi oksydacyjnemu (zaburzona równowaga tlenowa w komórkach) – oba elementy biorą udział w rozwoju insulinooporności i zaburzają metabolizm glukozy; odkryto też receptory nikotyny na wysepkach trzustkowych oraz beta komórkach (odpowiedzialne za produkcję insuliny), co powodowało zmniejszone wydzielanie insuliny,
• walka ze stresem – stres podnosi gwałtownie stężenie glukozy we krwi, w wyniku produkcji różnych związków obronnych, np. hormonu stresu, kortyzolu – to wystarczy, aby zmniejszać wrażliwość naszego organizmu na insulinę; ponadto napięcie emocjonalne skłania do podjadania, sprzyja stanom zapalnym, zaburza metabolizm; wysoki poziom stresu w środowisku zawodowym podnosi ryzyko cukrzycy typu 2 o 45 procent,
• wzbogacenie diety o gorzką czekoladę i owsiankę – ogólne zasady zdrowej diety zna większość z nas – unikać dosładzanych produktów, zamiast smażenia wybierać gotowanie (najlepiej na parze), jeść dużo owoców i warzyw; są jednak takie produkty, które wyróżniają się w zapobieganiu cukrzycy – to np. imbir (hamuje działanie fosforylazy – enzymu, który ma wpływ na wzrost poziomu cukru), zielone warzywa, ale także owsianka (zawiera sporo błonnika, powoli rozkłada się w organizmie, dzięki czemu nie powoduje gwałtownych skoków cukru) oraz gorzka czekolada –  składniki czekolady zmniejszają insulinooporność.

Bibliografia:

1. Łagoda K. i in., Wpływ cukrzycy ciążowej na rozwój płodu i noworodka; Endokrynologia, otyłość i zaburzenia przemiany materii; 2008, tom 4, nr 4
2. Dirar A. i in., Gestational diabetes from A to Z; World J Diabetes, 2017, Dec, 8(12)
3. Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników postępowania u kobiet z cukrzycą; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2017
4. American Diabetes Association, Diagnosis and classification of diabetes mellitus; 2010

Aktualizacja: Natalia Suchocka