Borelioza – objawy i leczenie. Jak zdiagnozować boreliozę?

Borelioza zaczyna się od ugryzienia małego kleszcza, a niewielki ślad zwykle nie daje powodów do niepokoju – objawy boreliozy po latach nie należą do rzadkości. Jednak powikłania po tej chorobie mogą być niebezpieczne. Infekcja spowodowana przez ugryzienie kleszcza w części przypadków rozprzestrzenia się, zajmując stawy, serce i układ nerwowy. Na czym polega leczenie boreliozy i jak ją wykryć?

Co to jest borelioza?

Borelioza (choroba z Lyme) jest najbardziej znaną chorobą odkleszczową. Po raz pierwszy została rozpoznana w latach 80. XX wieku. Wywołują ją bakterie Borrelia burgdorferi. W zależności od postaci, objawy boreliozy mogą pojawiać się w okolicach stawowych lub obejmować stawy neurologiczne.

Lekarze dzielą boreliozę na wczesną i późną, przy czym na zaawansowanym etapie zwana jest ona także „boreliozą chroniczną” lub „boreliozą przewlekłą”. Jeśli borelioza wykryta zostanie bardzo wcześnie, nie pozostawi po sobie żadnych śladów. Gorzej, jeśli zostanie wychwycona później, ponieważ lubi pozostawiać swoim „ofiarom” pamiątkę w postaci groźnych powikłań.

Borelioza – objawy w trzech fazach choroby

Bolieroza to choroba, na którą składają się trzy fazy kliniczne: wczesna miejscowa (ograniczona), wczesna rozsiana i późna. Objawy boreliozy u ludzi zależą od tego, w której jej fazie się oni znajdują.

Borelioza wczesna miejscowa

Pierwszym, typowym objawem boreliozy, jest rumień wędrujący. Pojawia się zwykle w miejscu ukąszenia pomiędzy 3. a 14. dniem od kontaktu kleszcza ze skórą, ale zdarza się, że występuje dopiero po 5-6 tygodniach. U około 20-30 proc. osób z boreliozą nie pojawia się wcale.

Jak wygląda ślad po ugryzieniu kleszcza? Typowo ma postać czerwonej lub różowej zmiany skórnej w centrum, otoczonej obwódką zdrowej skóry, za którą znajduje się czerwonawy pierścień. Początkowo rumień jest niewielki, po kilku dniach może mieć średnicę nawet 30 cm. Objawy skórne po ugryzieniu kleszcza z zasady nie wiążą się z występowaniem bólu ani swędzeniem. Zmiany rumieniowe mogą natomiast sprawiać wrażenie cieplejszych w dotyku od zdrowych obszarów skóry.

Wraz z rumieniem, po ugryzieniu kleszcza pojawia się też inny objaw – pseudochłoniak boreliozowy, czyli niebolesny naciek zapalny w miejscu ukąszenia.

Borelioza wczesna rozsiana

Najczęstszym objawem wczesnej rozsianej boreliozy są liczne rumienie będące wynikiem bakteriemii, czyli obecności bakterii we krwi. Zmiany wtórne są zwykle mniejsze niż zmiany pierwotne. Często towarzyszą im objawy grypopodobne, takie jak np. powiększenie obwodowych węzłów chłonnych.

Borelioza późna

Główne objawy w późnej fazie boreliozy to: nawrotowe, wędrujące reumatoidalne zapalenie stawów (zwykle tych dużych, np. kolanowego), przebiegające z obrzękiem, a także miejscowe zajęcie układu nerwowego i neuropatie.

Borelioza – objawy różnych postaci choroby

Bakterie wywołujące boreliozę po ugryzieniu przez kleszcza typowo przedostają się do układu nerwowego, serca i/lub stawów. Czym objawiają się poszczególne postaci boreliozy?

Neuroborelioza

Do zajęcia układu nerwowego przez bakterie dochodzi u kilkunastu procent pacjentów z boreliozą. Objawy neuroboreliozy mogą obejmować:

• drętwienie, mrowienie, przeszywający ból, osłabienie kończyn górnych lub dolnych,
• porażenie mięśni twarzy,
• gorączkę,
• bóle głowy,
• nadwrażliwość na światło,
• sztywność karku.

Boreliozowe zapalenie mięśnia sercowego

Przedostanie się bakterii do serca może powodować zaburzenia związane z przewodzeniem impulsów elektrycznych w obrębie tego narządu. Objawy w tym przypadku obejmują:

• zawroty głowy,
• omdlenia,
• duszność,
• kołatanie serca,
• bóle w klatce piersiowej.

Boreliozowe zapalenie stawów

Zapalenie stawów jest częstą manifestacją boreliozy, dotyczącą mniej więcej co czwartego pacjenta z tą chorobą. Ból stawów przy boreliozie w zdecydowanej większości przypadków współwystępuje widocznym obrzękiem obejmującym jeden lub kilka z nich. Czasami ból przenosi się z jednego stawu na inne. Objęty procesem zapalnym staw może być ciepły w dotyku.

Borelioza – objawy po latach

Mimo że do najbardziej charakterystycznych objawów choroby zalicza się rumień wędrujący, pojawia się on jedynie w 30–50 proc. przypadków. Dlatego też zdarza się, że wiele osób nie zauważa związku pomiędzy pewnymi objawami a infekcją krętkami borrelia, które odpowiadają za boreliozę. Innym problemem jest też utajona borelioza, która przez długi czas po ugryzieniu kleszcza nie daje żadnych symptomów. Objawy boreliozy po latach mogą być podobne do objawów grypy lub też wskazywać na inne choroby, będące często powikłaniami boreliozy. Dlatego też tak trudno jest ją nieraz zdiagnozować.

U niektórych objawy boreliozy u ludzi występują po 20 latach, a choroba aktywuje się dopiero w momentach szczególnego stresu, w ciąży lub w trakcie różnych chorób, wymagających przyjmowania antybiotyków. Borelioza może przedostać się bowiem do wszystkich organów w ciele człowieka, m.in. poprzez krew.

Po 10 latach od zakażenia pojawiają się często u pacjentów zmiany stawowe, skórne, neurologiczne i reumatologiczne, choroba niekiedy przedostaje się do mózgu oraz do serca. W mocno zaawansowanym stadium często można więc zaobserwować takie objawy boreliozy po latach, jak:

• bóle łokcia,
• bóle kolana,
• bóle stawów biodrowych,
• problemy z poruszaniem się,
• osłabienie mięśni.

Objawy boreliozy u dzieci

Rumień pojawia się tylko u niektórych dzieci, a pozostałe objawy są mało charakterystyczne. Dlatego postawienie właściwej diagnozy często jest opóźnione. Wiąże się to z mniejszą szansą na całkowite wyleczenie. Borelioza u dzieci może mieć charakter wrodzony, wtedy do zakażenia dochodzi w łonie matki. Jednak najczęściej dochodzi do niego w wyniku ukąszenia kleszcza.

Objawy boreliozy u dzieci to:

• drażliwość,
• ból mięśni i stawów,
• ból głowy,
• szybkie męczenie się,
• niechęć do zabawy,
• zaburzenia koncentracji i pamięci.

Skutki boreliozy u człowieka

Chorzy na boreliozę często mają trudności np. z otwieraniem butelki. Skarżą się na dotkliwe bóle stawów, które niekiedy doprowadzają nawet do całkowitego zaburzenia sprawności ruchowej, pacjenci muszą więc leżeć w łóżku przez wiele dni.

Po latach pojawiają się również objawy neurologiczne i skórne. Niektóre z nie są typowe dla boreliozy i przez to lekarzom trudno znaleźć przyczynę dolegliwości:

• depresja,
• zawroty głowy,
• zaniki pamięci,
• zmiany nastroju,
• niedowłady (np. twarzy),
• drżenia rąk,
• trudności z mówieniem i pisaniem,
• otępienie,
• dezorientacja przestrzenna,
• zmiany osobowości,
• zaburzenia czucia,
• sztywny kark,
• wypadanie włosów,
• cienka skóra (widoczne są przez nią naczynia krwionośne).

Powikłania boreliozy

Za tego rodzaju problemy mogą odpowiadać groźne powikłania, które pojawiły się w wyniku boreliozy, a następnie rozwinęły się, przyjmując postać takich chorób, jak np.:

• zapalenie nerwu twarzowego,
• zapalenie mięśni,
• zapalenie mózgu,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• zapalenie rdzenia kręgowego,
• zanikowe zapalenie skóry kończyn.

Na zaawansowanym etapie boreliozy można często również zauważyć objawy podobne do symptomów grypy, czyli:

• wysoką temperaturę ciała,
• dreszcze,
• osłabienie,
• zmianę masy ciała.

Borelioza – rumień wędrujący

Najbardziej specyficzną oznaką boreliozy jest rumień wędrujący, który może wystąpić tuż po ukąszeniu, kilka tygodni później lub – jak już wcześniej powiedzieliśmy – nie pojawić się wcale. Niektórzy zauważają go w miejscu ugryzienia, inni zupełnie gdzie indziej, ponieważ rumień potrafi przemieszczać się po całym ciele. Zauważenie na skórze takiego śladu powinno skłonić nas do udania się do lekarza, który zleci wykonanie badań w kierunku boreliozy.

Badania na boreliozę

W celu zdiagnozowania choroby należy najpierw udać się do lekarza rodzinnego, który powinien zlecić badania na przeciwciała metodą ELISA. Następnie, w celu potwierdzenia lub wykluczenia boreliozy, wykonuje się badanie Western Blot. Oba rodzaje testów są badaniami krwi:

• test ELISA – refundowane badanie na boreliozę, które w niektórych przypadkach może być jednak mało wiarygodne, a wynik ujemny nie zawsze jest zgodny z prawdą – zwłaszcza jeśli wciąż widoczne są inne objawy boreliozy.
• Western Blot – dokładniejsze badanie, jednak przeprowadza się jedynie wtedy, gdy badania ELISA pokażą dodatni lub budzący wątpliwości wynik – wtedy też można wykonać je za darmo.

Oba rodzaje badań należą do grupy testów serologicznych – wyszukuje się podczas ich przeprowadzania przeciwciała IgG oraz IgM, które organizm pacjenta produkuje w reakcji na bakterie boreliozy. Po ich przeprowadzeniu internista może dać skierowanie do poradni chorób zakaźnych lub zaproponować antybiotykoterapię.

Po przeprowadzeniu obu testów można wykonać jeszcze:

• badanie LTT – należy pamiętać jednak, że – w opinii wielu lekarzy – nie jest ono miarodajne, wynik często bywa bowiem fałszywie dodatni,
• test CD57+ – pokazuje liczbę limfocytów CD57+, a ich spadek może wskazywać na boreliozę – nie jest to jednak charakterystyczne dla wszystkich jej odmian.

Borelioza – IgG i IgM

Tak jak już powiedzieliśmy, przy wykonywaniu badań na boreliozę często pojawiają się takie określenia, jak IgG oraz IgM. Jak się okazuje, są to przeciwciała (immunoglobuliny), które chronią ludzki organizm przed patogenami. Powstają one w wyniku kontaktu z krętkiem Borrelia burgdorferi.

W przebiegu zwalczania patogenu organizm produkuje najpierw przeciwciała IgM, które pojawiają się 3-4 tygodnie po ukąszeniu i które znikają zwykle po 3-4 miesiącach. Wskazują one na świeże zakażenie. W następnej kolejności, po około 6-8 tygodniach organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała IgG, które utrzymują się przez wiele lat i które świadczą o istniejącym, przewlekłym lub przebytym zakażeniu.

Obecność przeciwciał można sprawdzić poprzez test ELISA oraz badanie Western Blot. Wysokie wskaźniki IgG i IgM mogą wskazywać na boreliozę, choć w wielu przypadkach konieczna jest dalsza diagnostyka. Wszelkie przekraczające normę wyniki świadczą na pewno o powziętej reakcji obronnej organizmu, która może mieć jednak przyczyny inne niż borelioza.

Jak odczytać wyniki badań w kierunku boreliozy? Wyniki IgG i IgM przy diagnostyce boreliozy można podzielić na kilka grup.

• Wynik IgG i IgM ujemny–nie wskazuje na obecność boreliozy lub oznacza niedawne, niewidoczne jeszcze w badaniach zakażenie.
• Wynik graniczny IgG lub IgM – obejmuje średnie wartości. Pacjentom z takim wynikiem zleca się dalsze badania, służące potwierdzeniu lub wykluczeniu choroby.
• Wynik IgG i IgM dodatni – wskazuje na wyraźnie przekroczoną dopuszczalną normę, zwykle świadczy o aktywnej boreliozie.
• Wynik IgG ujemny i IgM dodatni – wskazuje na boreliozę, do zakażenia doszło stosunkowo niedawno.
• Wynik IgG dodatni i IgM ujemny – potwierdza przewlekle lub przebyte zakażenie.

Leczenie boreliozy

Leczenie polega na przyjmowaniu przez chorego antybiotyków. Kuracja jest długa, bo trwa od 21 do 28 dni. W tym samym czasie można podawać środki, które będą przeciwdziałać objawom boreliozy. Jednak leczenie boreliozy – w zależności od konkretnego przypadku i powikłań – może trwać znacznie dłużej – od 6 tygodni do wielu miesięcy, a nawet lat.

Po antybiotykoterapii u pacjentów może pojawić się tzw. zespół poboreliozowy, który należy leczyć preparatami przeciwzapalnymi i przeciwbólowymi. Pacjent powinien przedyskutować wyniki badań oraz całą terapię z lekarzem specjalizującym się w leczeniu boreliozy.

Borelioza – leczenie ziołami

Niektóre osoby chore na boreliozę wspomagają tradycyjne leczenie ziołami. Szczególnie dużą popularnością cieszy się tu protokół Buhnera, czyli terapia ziołowa, stworzona specjalnie na potrzeby boreliozy oraz innych chorób odkleszczowych. Jej celem jest zwalczanie drobnoustrojów oraz łagodzenie dolegliwości. Składają się na nią głównie takie zioła, jak:

• żeń-szeń syberyjski,
• traganek błoniasty,
• andrographis,
• kolcorośl,
• koci pazur,
• rdest japoński.

Terapia ta wspomaga syntezę kolagenu w organizmie, dzięki czemu można powstrzymać wiele szkód powodowanych przez chorobę. Zwalcza również stany zapalne oraz wspiera układ immunologiczny, dzięki czemu organizm może zwalczać bakterie, w tym również te odpowiedzialne za boreliozę.

Czy borelioza jest uleczalna?

Podjęcie leczenia boreliozy we wczesnym stadium choroby prawie zawsze umożliwia pacjentowi całkowity powrót do zdrowia. Sytuacja może być bardziej skomplikowana w przypadku późnego rozpoznania schorzenia. Choć osoby z boreliozą wykrytą w dalszym stadium zazwyczaj również odpowiadają na leczenie, powikłania choroby (w tym zmęczenie, ból stawów lub mięśni) mogą się u nich utrzymywać przez miesiące, a nawet lata po zakończeniu terapii.

Borelioza, choć bywa uciążliwa, bardzo rzadko okazuje się śmiertelna – mimo relatywnie dużej zachorowalności na świecie odnotowuje się jedynie pojedyncze przypadki zgonów z powodu tej choroby.

Borelioza – dieta

Dieta osób chorych na boreliozę musi być bardzo urozmaicona. Przede wszystkim powinna obfitować w białko – chodzi tu zarówno o białko roślinne, jak i zwierzęce. Warto przyjmować je wraz z surówkami. Należy też spożywać produkty z niską zawartością węglowodanów, a cukry najlepiej wykluczyć z diety całkowicie i zastąpić je produktami o niskim indeksie glikemicznym.

W przyjmowanych pokarmach powinny znaleźć się witaminy (szczególnie C, D3, A, B i E) oraz makro- i mikroelementy. W przypadku osób, które mają problem ze stawami, przydadzą się takie pierwiastki, jak: krzem, selen, siarka, magnez. Warto w diecie uwzględniać naturalne probiotyki, a więc ryby (bogate w kwasy tłuszczowe omega-3), ciemnozielone warzywa, jaja oraz nasiona.

Jeśli chodzi o owoce, najlepiej wybierać te, które zawierają niewielkie ilości cukru, czyli np. jagody. Wśród przypraw należy zwrócić uwagę  na kurkumę, goździki oraz cynamon. Osoby z boreliozą powinny także często jeść kiszonki (i nie chodzi tu tylko o ogórki czy kapustę kiszoną).

Produkty, których należy unikać podczas boreliozy to:

• cukier,
• miód,
• syropy słodzące,
• słodycze,
• alkohol.

Ważne jest również, aby pić dużo wody: od 6 do 8 szklanek dziennie.

Borelioza – profilaktyka

• Zaleca się stosowanie przed wyjściem do lasu ubrań zakrywających nogi oraz ramiona, czapki lub kapelusze chroniące głowę. Najlepiej zakładać ubrania w jaskrawych kolorach.
• Przed wyjściem do lasu należy zastosować preparaty przeciwko kleszczom.
• Po każdej wizycie w lesie albo spacerze na łące zaleca się, żeby dokładnie obejrzeć siebie i bliskich, szczególnie zwracając uwagę na miejsca w okolicy pachwin i skórę głowy.
• Należy zadbać również o zwierzęta domowe. Zauważonego na ciele kleszcza należy od razu wyciągnąć pęsetą, uważając na to, żeby w skórze nie pozostał aparat gębowy.
• Pierwsze objawy skórne w formie charakterystycznego rumienia należy jak najszybciej zgłosić lekarzowi.

Szczepionka przeciw boreliozie

Coraz częściej mówi się o skutecznej szczepionce przeciwko boreliozie. Prace nad pierwszą z nich rozpoczęły się w latach 70. XX wieku. W 1998 roku na rynek weszła szczepionka, która po podaniu trzech dawek miała chronić przed chorobą w 80 proc. Jak się jednak okazało, powodowała ona liczne skutki uboczne, w tym gorączkę i bóle mięśni. Wycofano ją kilka lat później i przez wiele lat nikt nie podejmował już prób wykonania podobnej szczepionki.

Dopiero niedawno, bo w 2018 roku ogłoszono, że jedna ze szczepionek przeszła pozytywnie pierwsze testy kliniczne. Jeśli kolejne próby okażą się równie skuteczne, będzie można skorzystać z niej około 2023 roku. Jest to o tyle istotne, że jej skuteczność ma wynosić aż 96 proc.

Borelioza a ciąża

Nie ma w tym momencie żadnych badań dowodzących wpływu boreliozy na funkcjonowanie płodu. Naukowcy nie potwierdzili również twierdzenia, że organizm matki jest w stanie przekazać infekcję do krwi dziecka. Można mówić o pewnym ryzyku, związanym z przekazywaniem bakterii przez łożysko, ale nie zawsze tak się zdarza. Jeżeli jednak kobieta, która jest w ciąży, zostanie pogryziona przez kleszcza, powinna wykonać odpowiednie testy zaraz po porodzie. Jeżeli okaże się, że jest zarażona, poddawana jest leczeniu. Ze względu na to, że ciąża uniemożliwia korzystanie z różnych lekarstw, kobieta powinna stale konsultować się z lekarzem.

Aktualizacja: Milena Marchewka

Źródła:

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK431066/
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3542482/
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652387/
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4477530/
5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4487875/
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5539539/
7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18452688/