Czym jest celiakia? Na czym polega dieta bezglutenowa?

Celiakia to choroba autoimmunologiczna, w której spożycie glutenu wywołuje nieprawidłową reakcję organizmu. Nietolerancja glutenu powoduje różnorodne objawy, w tym bóle i wzdęcia brzucha, biegunki, ciągłe zmęczenie czy bóle głowy. Jedyną metodą leczenia celiakii jest stosowanie ścisłej diety przez całe życie. Jak diagnozuje się celiakię? Co jeść na diecie bezglutenowej? 

Co to jest celiakia?

Celiakia (choroba trzewna, enteropatia glutenozależna, ang. celiac disease – CD) to przewlekłe schorzenie o podłożu autoimmunologicznym, prowadzące do stanu zapalnego jelit. Objawy choroby pojawiają się po spożyciu glutenu – białka znajdującego się w pszenicy (i różnych jej odmianach: orkiszu, samopszy, płaskurce), życie, jęczmieniu, pszenżycie oraz owsie (zanieczyszczonym ziarnami innych zbóż już w trakcie uprawy, bądź na etapie przetwarzania czy transportu). Podstawowe frakcje białka zbóż odpowiedzialne za wywoływanie nieprawidłowej reakcji immunologicznej to:  

• gliadyna (białko pszenicy),  
• sekalina (białko żyta),  
• awenina (białko owsa), 
• hordeina (białko jęczmienia). 

Po raz pierwszy celiakia została opisana w 1888 roku przez angielskiego pediatrę Samuela Gee. Lekarz zaobserwował, że choroba ta występuje zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych, a jej głównym objawem jest biegunka z pieniącymi się, cuchnącymi stolcami. Pojawiały się też inne symptomy chorobowe, takie jak wzdęcia, gazy, bóle brzucha, zaparcia, wymioty i utrata masy ciała. Samuel Gee słusznie założył, że leczenie choroby powinno opierać się na diecie, w której „dodatek pokarmu mącznego powinien być niewielki”. 

Dopiero pod koniec lat 80. XX wieku postęp technologiczny i stworzenie odpowiedniej aparatury umożliwiły wykonanie biopsji dystalnej części dwunastnicy i zaobserwowanie zaniku kosmków błony śluzowej jelita. W latach 90. XX wieku znany był już autoimmunologiczny charakter choroby. Obecnie prowadzone są badania nad możliwością farmakologicznego leczenia celiakii, jednakże to dieta wciąż jest jedyną dostępną formą terapii. 

Przyczyny celiakii

Przyczyn celiakii upatruje się w czynnikach genetycznych, środowiskowych, immunologicznych, metabolicznych i infekcyjnych. Do rozwoju choroby trzewnej predysponuje obecność cząsteczek kompleksu zgodności tkankowej (MHC) 2: HLA-DQ2 oraz HLA-DQ8. Geny te obecne są aż u 80-90% osób z celiakią, choć ich brak nie wyklucza możliwości zachorowania na CD. 

Według teorii immunologicznej niestrawione w jelitach peptydy glutenowe zostają przekształcone w błonie śluzowej jelit do kwasu glutaminowego. W organizmie dochodzi do aktywacji limfocytów T, limfocytów B oraz komórek plazmatycznych, które uwalniają cytokiny prowadzące do uszkodzenia kosmków jelitowych. Przypuszcza się, że do rozwoju celiakii może też przyczyniać się adenowirus typu 12W1A. 

W wyniku nieprawidłowej reakcji na gluten kosmki jelitowe ulegają zniekształceniu. Początkowo stają się spłaszczone, a po pewnym czasie zaczynają zanikać. Zmiany strukturalne w kosmkach jelitowych są przyczyną zaburzeń wchłaniania różnych składników pokarmowych. 

Objawy celiakii

 Na podstawie zróżnicowania objawów klinicznych choroby, stopnia uszkodzenia błony śluzowej kosmków jelitowych oraz przebiegu choroby, wyróżniono cztery postacie kliniczne celiakii: 

• celiakię pełnoobjawową, inaczej celiakię klasyczną, jawną – występuje u 30% chorych. Charakteryzuje się występowaniem objawów zespołu złego wchłaniania. Postać klasyczna najczęściej dotyczy dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych, 
• celiakię nietypową – pojawia się ok. 7 razy częściej niż celiakia klasyczna. Zazwyczaj nie prowadzi do wystąpienia objawów jelitowych (biegunek, spadku masy ciała), lecz wywołuje niedokrwistość, zmiany skórne, osteoporozę, zapalenie stawów, objawy neurologiczne (depresja, bóle głowy, zaburzenia koncentracji, migrena), zaburzenia czynności wątroby, 
• celiakię niemą – postać celiakii, w której dochodzi do zaniku kosmków jelitowych, lecz nie występują objawy kliniczne choroby. Celiakia niema zwykle prowadzi do niedokrwistości, nietolerancji laktozy oraz niedoborów witaminy K i wapnia. U osób z celiakią niemą wykrywa się autoprzeciwciała przeciwendomyzjalne lub przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej, 
• celiakię latentną – u chorych mogą nie występować zmiany w kosmkach jelitowych, ale we krwi obecne są autoprzeciwciała przeciwendomyzjalne lub przeciwko transglutaminazie tkankowej. 

Objawy celiakii u osób dorosłych

O rozwoju celiakii u dorosłych może świadczyć: 

• zaburzony rytm wypróżnień, 
• biegunki tłuszczowe, 
• wzdęcie brzucha, 
• ubytek masy ciała, 
• niedokrwistość, 
• osłabienie, 
• wypadanie włosów, 
• łamliwość i kruchość paznokci 
• objawy skórne: wysypka, świąd, suchość i podrażnienie skóry. 

Objawy celiakii u dzieci

U dzieci do 3 roku życia najczęściej występuje klasyczna postać celiakii – pojawiają się częste biegunki, wymioty, bóle brzucha. Dzieci cierpią też na niedokrwistość, mają powiększony brzuch, opuszczone pośladki i ramiona. W wieku szkolnym i młodzieńczym pojawiają się: 

• niedobór masy ciała, 
• opóźnione dojrzewanie, 
• trudności w nauce, 
• afty w jamie ustnej, 
• zaparcia, 
• niedokrwistość, 
• niepełna mineralizacja lub hipoplazja szkliwa. 

Celiakia – badania

Przy podejrzeniu celiakii pacjent kierowany jest do gastroenterologa. Pierwszym etapem diagnostyki jest wykonanie badań serologicznych z krwi żylnej. Oznaczane są przeciwciała przeciwko: 

• transglutaminazie tkankowej (tTG w klasie IgA i IgG), 
• endomysium mięśni gładkich (EmA w klasie IgA i IgG), 
• deamidowanym peptydom gliadyny (DGP), 
• przeciwgliadynowe (AgA w klasie IgA i IgG). 

W przypadku uzyskania pozytywnego wyniku badania,= wskazane jest wykonanie biopsji jelita cienkiego. Badanie to zleca się również pacjentom, u których nie wykryto przeciwciał, lecz występują u nich objawy chorobowe. Biopsja jelita cienkiego umożliwia ocenę wyglądu kosmków, stopnia ich zaniku oraz wykrycie patologicznych zmian.  

Stopień zmian w obrębie błony jelit określany jest na podstawie skali Marsha. W razie wątpliwości diagnostycznych oraz u chorych, u których występują niewielkie uszkodzenia błony jelit, zmiany typu Marsh 0 lub Marsh 1 oraz obecne są przeciwciała tTGA IgA, wykonuje się testy genetyczne na celiakię. 

Celiakia – dieta

Ścisła dieta bezglutenowa jest jedynym sposobem leczenia celiakii. Jadłospis oparty na produktach niezawierających glutenu musi być stosowany przez całe życie. Ułatwieniem dla pacjentów z celiakią są specjalne oznaczenia produktów bez glutenu – można je poznać po symbolu przekreślonego kłosa. 

Co jeść na diecie bezglutenowej? Dozwolone są wszystkie zboża bezglutenowe, w tym kukurydza, sorgo, ryż, amarantus, proso, maniok i quinoa. W niektórych sklepach można znaleźć także specjalne pieczywo bezglutenowe. Na początku terapii wskazana jest dieta bezmleczna, ponieważ u chorych często występuje wtórny niedobór laktazy. Dobrym źródłem białka są mięso, jaja i ryby, zaś wartościowych tłuszczy dostarczają oleje roślinne, oliwa z oliwek, orzechy. Pacjenci z celiakią mogą spożywać wszystkie świeże warzywa i owoce. 

Czego nie jeść w celiakii? Bezwzględnie zakazane są produkty wyprodukowane z pszenicy, jęczmienia i żyta oraz wyroby z ich dodatkiem. Gluten mogą zawierać m.in. płatki śniadaniowe, wędliny, jogurty i serki smakowe, majonez, słodycze czy przyprawy. 

Bibliografia: 

1. Bubis E., Przetaczek-Rożnowska I., Gluten i choroby wynikające z jego nietolerancji, Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 2016, tom 65, numer 2, 293-302. 
2. Grzymisławski M., Stankowiak-Kulpa H., Włochal M., Celiakia — standardy diagnostyczne i terapeutyczne 2010 roku, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010, tom 1, nr 1, 12-21. 
3. Wilk I., Dobrzycka A., Celiakia – definicja, diagnoza, objawy i sposób leczenia, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 2020, 10(4):255-262.