Czym jest torbiel i czy jest groźna dla zdrowia?

Torbiel, zwana inaczej cystą, to patologiczna przestrzeń wypełniona płynem lub treścią galaretowatą. Może pojawić się w organizmie niemal w każdym miejscu, ale najczęściej spotykane są torbiele jajnika, piersi i nerek. Będąc w stanie spoczynku, torbiel zwykle nie daje objawów, nie zagraża pobliskim tkankom ani ogólnemu zdrowiu. Jednak zmiany te wymagają stałej kontroli, a w razie konieczności podjęcia odpowiedniego leczenia.

Co to jest torbiel? 

Nazwa torbiel pochodzi od greckiego słowa kystis, które oznacza jamę lub pęcherz zamknięty ze wszystkich stron. Torbiel, inaczej cysta, to struktura składająca się z jednej lub większej liczby komór wypełnionych płynem zawierającym  m.in komórki stanu zapalnego, erytrocyty oraz komórki nowotworowe. Cysty mogą występować zarówno na zewnątrz organizmu: twarzy, szyi, stopach czy nadgarstkach jak i wewnątrz narządów i gruczołów.

Proces tworzenia się cysty jest długi i powolny. Torbiel może pojawić się u osób w każdym wieku i przybierać rozmiary od niewielkich, kilkumilimetrowych tworów, które zazwyczaj nie wywołują objawów, do wielokrotnie większych, stanowiących ryzyko zagrożenia zdrowia. Większość torbieli to zmiany łagodne, nie będące przyczyną chorób nowotworowych.

Torbiele dzieli się na dwa rodzaje: 

• torbiele proste, czyli prawdziwe, wytworzone i otoczone nabłonkiem, tzn. tkanką specjalnie produkowaną na potrzeby nowo powstałego tworu. Przyczyną ich powstawania jest m.in. niedrożność przewodów wyprowadzających gruczołów danego narządu. 
• torbiele rzekome, zbudowane i otoczone tkanką inną niż nabłonkowa. Do ich powstania mogą przyczyniać się zaburzenia w krążeniu krwi (wylewy krwawe lub niedokrwienne) martwica i stany zapalne.

Przyczyny powstawania torbieli

Przyczyny powstawania torbieli uzależnione są od miejsca ich lokalizacji. Torbiele wrodzone mogą pojawiać się w wyniku predyspozycji genetycznych, uwarunkowań anatomicznych i fizjologicznych oraz patologii rozwojowych. Na rozwój torbieli nabytych mają wpływ czynniki zapalne i mechaniczne takie jak urazy i przeciążenia, najczęściej w okolicy stawów i kości. Przyczyną powstawania cyst są również infekcje patogenami.

Gdzie występują torbiele?

Torbiele mogą występować praktycznie w każdym miejscu organizmu. Najczęściej umiejscowione są w obrębie narządów miąższowych (wątrobie, trzustce, nerkach), ale też na tarczycy, jajnikach, szyszynce, piersiach i w mózgu (torbiel pajęczynówkowa). Do cyst zlokalizowanych w obrębie narządów rodnych kobiety należą torbiel Nabotha i torbiel gruczołu Bartholina. U mężczyzn pojawiają się torbiele nasieniowe najądrza oraz jąder.

Wyróżnia się też torbiele twarzy, głowy i szyi (torbiel korzeniowa), torbiele szczęki i jamy ustnej (torbiel zastoinowa błony śluzowej), torbiele pleców (torbiel włosowa) oraz torbiele ścięgien i torebek stawowych (torbiel galaretowata, torbiel Bakera). Cysty mogą występować pojedynczo lub w większej liczbie, jest to tzw. torbielowatość lub wielotorbielowatość.

Jakie objawy daje torbiel?

Objawy torbieli zależą przede wszystkim od miejsca lokalizacji cysty i wielkości zmiany. Rozwijająca się torbiel nie daje objawów, dopóki nie ingeruje w strukturę i pracę narządu, stanowiącego dla niej swoistą bazę. Torbiel jajnika czy nerki, jeśli są zmianami łagodnymi, zwykle przebiegają bezobjawowo. Jeśli dojdzie do wzrostu torbieli, wśród najczęstszych objawów obserwuje się:

• Dolegliwości bólowe. Jeśli torbiel rozwija się wewnątrz jamy brzusznej lub czaszki, gdzie przestrzeń jej rozwoju jest znacznie ograniczona, pojawia się ból w okolicy narządu w wyniku ucisku torbieli na jego tkanki.  Przykładowo w przypadku torbieli jajnika silny ból odczuwany jest w dolnej części brzucha lub miednicy, może nasilać się podczas poruszania się. Natomiast torbiele nerek mogą powodować ból pleców.
• Obrzęk. Torbiel Bakera powoduje opuchnięcie i napięcie stawu kolanowego, a jeśli jest wystarczająco dużych rozmiarów, może prowadzić do obrzęku nogi i stopy. Torbiele gruczołu Bartholina mogą powodować nawracający, delikatny obrzęk po obu stronach wejścia do pochwy.
• Gorączka i dreszcze. Symptomy te wskazują na toczący się w torbieli proces zapalny, lub perforację cysty.
• Objawy skórne. Torbiele zlokalizowane na powierzchni skóry zazwyczaj wolno rosną i są bezbolesne. Jeśli dojdzie do stanu zapalnego lub pęknięcia cysty może wystąpić zaczerwienienie, obrzęk i tkliwość.

 Torbiel na jajniku 

Torbiele jajnika to guzki, które zwykle pojawiają się w okresie przedmenopauzalnym jako skutek zaburzeń hormonalnych. W prawidłowym cyklu menstruacyjnym kobiety jajeczko dojrzewa w pęcherzyku Graafa, a po jego pęknięciu dostaje się do jajowodu. Zaburzenie procesu pęknięcia pęcherzyka powoduje jego wzrost i wypełnienie płynem surowiczym, w wyniku czego tworzy się torbiel. Torbiele jajnika dzieli się na: 

• Czynnościowe: powstają w trakcie cyklu miesiączkowego i zwykle znikają samoistnie. Jeśli torbiel nie zaniknie w danym cyklu i rośnie dalej, uniemożliwia dojrzewanie komórek jajowych, co może być przyczyną niepłodności.
• Endometrialne, zwane „torbielami czekoladowymi”, zawierają krew miesiączkową. Tworzą się w przebiegu endometriozy – choroby w której błona śluzowa macicy wszczepia się do innych narzadów. Pęknięcie torbieli jajnika może doprowadzić do obfitego krwawienia. 
• Potworniaki (torbiele skórzaste): występują zarówno na jajnikach jak i jądrach. Są nowotworem niezłośliwym, charakteryzującym się występowaniem we wnętrzu tworów skóry, np. włosów, gruczołów łojowych czy paznokci. 
• Torbielakogruczolaki: stanową około 20 proc. wszystkich przypadków torbieli, są wypełnione przejrzystym, słomkowym płynem. 

Torbiel jajnika może mieć charakter łagodny (torbiel krwotoczna) lub złośliwy (rak jajnika). Małe torbiele zwykle nie dają objawów, natomiast te o dużych rozmiarach (np. 5-centymetrowa torbiel jajnika ) mogą powodować:

• Ból oraz uczucie rozpierania w okolicy podbrzusza, 
• Zaburzenia cyklu miesiączkowego, problemy z zajściem w ciążę,
• Wzdęcie i powiększenie obwodu brzucha,
• Częste parcie na mocz,
• Nieswoiste objawy ze strony przewodu pokarmowego,
• Krwawienie z dróg rodnych poza miesiączką. 

Obserwacja za pomocą regularnego badania USG to główne postępowanie w przypadku prostych cyst jajnika. Leczenie podejmuje się, kiedy torbiele utrzymują się przez dłuższy czas oraz gdy się powiększają, ponieważ może to doprowadzić do powikłań, takich jak skręt jajnika lub pęknięcie cysty. Zwykle cysty jajnika usuwa się laparoskopowo. 

Torbiele u kobiet

Oprócz torbieli jajnika, u kobiet występują również torbiele piersi, torbiele Nabotha oraz torbiele gruczołu Bartholina.

Torbiele w piersiach to twarde, okrągłe lub owalne guzki. Pojawiają się najczęściej między 35 a 50 rokiem życia. O ich występowaniu może świadczyć obecność wydzieliny z brodawki sutkowej, bolesność piersi i powiększenie gruczołów piersiowych tuż przed okresem. Torbiel w piersi to zmiana łagodna, niebędąca czynnikiem ryzyka zmian nowotworowych. Czasami konieczne jest wykonanie biopsji cienkoigłowej w celu dalszej diagnostyki oraz odciągnięcia zalegającego w cyście płynu. 

Torbiel Nabotha  to cysta błony śluzowej macicy, która tworzy się w wyniku zamknięcia ujścia gruczołów produkujących śluz. Zlokalizowana jest w okolicy szyjki macicy. Zwykle nie jest groźna dla zdrowia, nie daje objawów i nie wymaga leczenia.

Torbiel gruczołu Bartholina powstaje w obrębie narządów płciowych. Gruczoł Bartholina znajduje się na wargach sromowych większych i odpowiada za wytwarzanie śluzowej wydzieliny, która drogą przewodów wyprowadzających dostaje się do przedsionka pochwy i nawilża go. Zatkanie przewodu prowadzi do powstania torbieli gruczołu, ta z kolei, w wyniku nadkażenia bakteryjnego przemienia się w ropień. Cyście gruczołu Bartholina towarzyszy podwyższona temperatura ciała, bóle stawowo – mięśniowe oraz ból uniemożliwiający chodzenie i siedzenie. Torbiel leczy się chirurgicznie nacinając ścianę ropnia i odsysając jego zawartość. Operacja nie chroni jednak przed nawrotem choroby. 

Torbiele nerek, mózgu i szyszynki

Torbiel nerek zwykle wykrywana jest przypadkiem podczas badania radiologicznego wykonywanego z innego powodu. Cysta może występować zarówno w korze nerek (torbiel korowa nerki) jak i w rdzeniu. Jest to częsta, niegroźna zmiana, objawiającą się m.in bólem pleców w okolicy lędźwiowej i występowaniem krwiomoczu. Jeśli cysta ma duże rozmiary, może wywołać ból brzucha. Przyczyną torbieli jest zazwyczaj śródmiąższowe zapalenie nerek. Wielotorbielowatość nerek jest dziedzicznym zaburzeniem, które może prowadzić do niewydolności nerek.

Torbiel pajęczynówki zlokalizowana jest w mózgu i zwykle jest zmianą łagodną. Często nie daje żadnych objawów, choć może powodować bóle głowy i/lub napady padaczkowe i wtedy jest usuwana chirurgicznie. 

Torbiele szyszynki to zazwyczaj łagodne, bezobjawowe zmiany, wykrywane przypadkowo podczas badania rezonansem magnetycznym. Wyróżnia się torbiel szyszynki pajęczynówkową, naskórkową i skórzastą. Cysta szyszynki może objawiać się zaburzeniami krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. 

Torbiele głowy, szyi, twarzy i ciała

Wśród torbieli szyi wyróżnia się torbiele boczne i środkowe, które powstają jako wady wrodzone. Torbiele boczne pojawiają się najczęściej u starszych dzieci, nastolatków i młodych dorosłych, natomiast torbiele środkowe przede wszystkim u dzieci kilkuletnich. Wśród czynników ryzyka cyst szyi wymienia się infekcje górnych dróg oddechowych, infekcje zębopochodne, ciążę i poród. Torbiel na szyi pojawia się jako niebolesne zgrubienie w postaci guza. Ucisk nerwu błędnego może prowadzić do wystąpienia bólów głowy i ucha, wymiotów, kołatania serca czy uczucia niepokoju. Torbiel w jamie ustnej może być przyczyną problemów z połykaniem, mówieniem i uczuciem duszności. 

Torbiel korzeniowa występuje w tkance kostnej żuchwy lub szczęki i najczęściej jest skutkiem przewlekłego zapalenia tkanek okołowierzchołkowych zęba. Początkowo rozwija się, nie dając objawów, a jej wykrycie najczęściej następuje podczas badania RTG wykonywanego z innego powodu. Zaawansowana torbiel korzeniowa może powodować uwypuklenie umiejscowione na szczęce lub żuchwie, powodujące zaburzenia czucia w okolicach warg. Niewielkie torbiele korzeniowe leczy się zachowawczo, a większe chirurgicznie. 

Torbiel zastoinowa błony śluzowej rozwija się najczęściej w błonie śluzowej warg, jamy ustnej i zatok obocznych nosa, a jej przyczyną jest zatkanie przewodów gruczołów wydzielniczych wskutek miejscowego urazu lub przewlekłego stanu zapalnego. Leczenie polega na chirurgicznym wyłuszczeniu wraz z usunięciem marginesu zdrowej tkanki. 

Trądzik jest kolejną przyczyną powstawania zmian w postaci torbieli. Cysty na twarzy pojawiają się nie tylko u młodych dorosłych oraz młodzieży, ale także u niemowląt. Jest to zapalna forma trądziku, pozostawiająca po sobie trwałe blizny. Cysty powstają w wyniku zaburzeń przywłosowych gruczołów łojowych, nadmiernego wytwarzania łoju, nieprawidłowego złuszczania komórek ujść mieszków włosowych oraz przerostu bakterii. 

Torbiel włosowa, nazywana również zatoką włosową lub torbielą pilonidalną, powstaje na skutek wywołanego bakteriami beztlenowymi zapalenia mieszka włosowego. Charakteryzuje się zapaleniem tkanki podskórnej szpary międzypośladkowej. Objawia się bólem w okolicy kości ogonowej,  sączącym się płynem z jednego bądź kilku otworów, obrzękiem i zaczerwienieniem skóry wokół torbieli. W fazie ostrej może powstać ropień. Leczenie polega na nacięciu skóry, oczyszczeniu jej z wydzieliny, odkażeniu i usunięciu wrośniętego włosa. Torbiel włosowa ma tendencję do nawrotów, którym można zapobiegać poprzez  zabieg polegający na usunięciu zmiany wraz z szerszym marginesem zdrowej tkanki. 

Torbiele stawu kolanowego

Torbiel galaretowata, inaczej ganglion, występuje w okolicach torebek stawowych i ścięgien, często na nadgarstku, rzadziej na stopie lub w okolicy kolana. Jest najczęściej występującym rodzajem łagodnego nowotworu. Jeśli zawiera twardą tkankę, może przekształcić się w nowotwór złośliwy. Leczenie polega na ucisku zmiany, odessaniu jej zawartości lub operacyjnym usunięciu. 

Torbiel Bakera, inaczej torbiel podkolanowa, to cysta powstała w wyniku gromadzenia się płynu w dole podkolanowym, z powodu obrzęku lub uszkodzenia torebki stawu kolanowego. Objawia się wyczuwalną wypukłością pod skórą, bólem stawu kolanowego nasilającym się podczas chodzenia, ograniczeniem ruchomości w stawie kolanowym, obrzękiem stawu i uciskiem z tyłu kolana. Torbiel podkolanowa ogranicza lub uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie stawu, wywołuje zaczerwienienie i ocieplenie skóry w miejscu cysty oraz drętwienie łydki. Cysta może pojawić się zarówno w zdrowym kolanie, jak i w przebiegu zapalenia stawów w chorobie zwyrodnieniowej stawów i reumatoidalnym zapaleniu stawów.

Diagnostyka torbieli

Zmiany przypominające torbiele, które zaobserwujemy na powierzchni skóry powinny być zbadane przez lekarza pierwszego kontaktu, w celu postawienia diagnozy bądź skierowania do innego specjalisty (np. dermatologa, laryngologa, ginekologa i innych). Torbiele wewnętrzne w stanie uśpionym zazwyczaj nie dają żadnych objawów, a ich wykrycie bywa przypadkowe.

Podstawową metodą diagnostyczną torbieli jest badanie USG. Badanie ultrasonograficzne pozwala na wykrycie zmian już od średnicy 5 mm. Po wykryciu zmiany dokonuje się klasyfikacji nieprawidłowości na wymagające i niewymagające leczenia chirurgicznego. Innymi wykorzystywanymi metodami diagnostycznymi są: RTG, tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny.

Leczenie torbieli

Torbiele łagodne o bezobjawowym przebiegu nie wymagają leczenia, a jedynie stałej obserwacji. Torbiele o dużej powierzchni z reguły są objawowe i konieczna jest interwencja lekarska. Leczenie cyst polega na odbarczeniu zmiany – usunięciu płynu, chociaż czasem konieczny jest zabieg chirurgiczny. Większość zmian ustępuje, nie dając powikłań. Po zabiegowym  usunięciu torbieli w większości przypadków pobrane tkanki oddaje się do badania histopatologicznego, które ma na celu wykluczenie możliwej choroby nowotworowej.

Źródła:

1. Kołodziejczak Małgorzata and Ciesielski Przemysław, “Etiopatogeneza i leczenie torbieli włosowej,” Chir. po dyplomie, 2015.
2. J. Janiak-Kiszka and W. Kaźmierczak Katedra Klinika Otolaryngologii Onkologii, “Diagnostyka i leczenie torbieli szyi ,” Otolaryngologia, vol. 11, no. 1, pp. 13–16, 2012.
3. “Cysts (Overview) ,” Harvard Health Publishing, 2018. [Online]. Available: https://www.health.harvard.edu/a_to_z/cysts-overview-a-to-z. [Accessed: 29-May-2020].
4. “Ovarian cysts: Overview,” Inst. Qual. Effic. Heal. Care (IQWiG), Mar. 2019.
5. Postępowanie fizjoterapeutyczne w przypadku torbieli (cysty) Bakera, Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja, wrzesień 2012.