Cukrzyca typu 1 – objawy, przyczyny, leczenie i dieta

Cukrzyca typu 1 (cukrzyca młodzieńcza, cukrzyca insulinozależna) to postać cukrzycy najczęściej diagnozowana u dzieci. Stanowi ona około 10 proc. wszystkich przypadków cukrzycy, a jej rozwój jest konsekwencją procesu autoimmunologicznego, niszczącego komórki beta trzustki. Skutkuje to znaczącym obniżeniem lub zahamowaniem wydzielania insuliny, co prowadzi do zwiększenia poziomu glukozy we krwi i braku możliwości wykorzystania jej jako źródła energii. Nieleczona cukrzyca typu 1 stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia.

Cukrzyca typu 1 – przyczyny

Cukrzyca typu 1 to najczęściej diagnozowana choroba przewlekła wieku dziecięcego. U podłoża choroby leży postępujące zniszczenie komórek trzustki wydzielających insulinę, co prowadzi do niedoboru tego hormonu. To podstawowa różnica pomiędzy cukrzycą typu 1 a 2 – w cukrzycy typu 2 insulina jest syntetyzowana przez trzustkę, jednak komórki nie są wrażliwe na działanie hormonu. Cukrzyca typu 1 uznawana jest za chorobę o charakterze autoimmunologicznym, podkreślany jest także znaczący wpływ predyspozycji genetycznych. Przyczyny cukrzycy typu 1, prowadzące do aktywowania procesu autoimmunologicznego są zróżnicowane i mogą obejmować współwystępowanie następujących czynników:

1. Predyspozycje genetyczne. Przyczyny cukrzycy typu 1 mogą być związane z dziedziczeniem. Nie od dziś wiadomo, że jeśli w rodzinie występowała cukrzyca, rośnie ryzyko pojawienia się jej w kolejnych pokoleniach. Większość osób cierpiących na cukrzycę typu 1 twierdzi jednak, że w rodzinie nikt wcześniej na nią nie chorował. Warto wiedzieć, że częściej „gen cukrzycy” dziedziczy się od ojca niż od matki. Jak twierdzą lekarze, w przypadku, gdy na cukrzycę typu 1 cierpi ojciec, ryzyko odziedziczenia jej wynosi 10 proc. Jeśli na cukrzycę typu 1 cierpi matka, prawdopodobieństwo przekazania genu choroby wynosi:
   – 4 proc., jeśli urodzi dziecko po 25. roku życia,
   – 1 proc., jeśli dziecko przyjdzie na świat po ukończeniu przez matkę 15. roku życia.
2. Infekcje wirusowe jako przyczyny cukrzycy typu 1. Zgodnie z pewnymi teoriami, przyczyny cukrzycy typu 1 związane są z aktywnością enterowirusów. Przyczyniają się one zarówno do groźnego zapalenia mózgu, jak i do zwykłych przeziębień. Wywołują również choroby skórne oraz zapalenie mięśnia sercowego. Co ciekawe, na cukrzycę typu 1 większość chorych zapada w okresie zimowym, a infekcje dopadają zazwyczaj jesienią – być może jest to kolejny dowód na związek między cukrzycą a wirusami. Coraz częściej wskazuje się ponadto na związek między wirusami różyczki, cytomegalii, świnki czy rotawirusami a ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 1.
3. Niedobór witaminy D. Jak dowodzą niektóre badania, przyczyną cukrzycy typu 1 mogą być warunki środowiskowe, w tym ekspozycja na słońce i wielkość skórnej syntezy witaminy D. Okazuje się, że pojawia się ona najczęściej w chłodnych rejonach, np. w Skandynawii. Dla porównania w Afryce, gdzie ekspozycja na słońce jest dużo większa i co za tym idzie – większa jest ilość produkowanej witaminy D – zapadalność na tę chorobę jest o wiele mniejsza. Ponadto okazuje się, że dzieci, które regularnie przyjmowały witaminę D, zdecydowanie rzadziej zapadały na cukrzycę typu 1. W przeprowadzonych badaniach okazało się również, że u osób mieszkających w Kanadzie i Norwegii występuje 300 razy większe prawdopodobieństwo tego rodzaju cukrzycy niż u mieszkańców Stanów Zjednoczonych – jest to również związane z klimatem panującym w tych państwach.
4. Czynniki dietetyczne. W opinii lekarzy przyczyną cukrzycy typu 1 może być żywienie – ma ono ogromne znaczenie także w pierwszych miesiącach życia. Do czynników chorobowych związanych z odżywianiem zalicza się najczęściej: zbyt wcześnie włączenie do diety dziecka mleka krowiego oraz zbyt szybkie odstawienie dziecka od piersi. Należy również uważać, aby do diety dziecka zbyt wcześnie nie włączać warzyw korzeniowych i owoców jagodowych. W okresie niemowlęcym pośrednią przyczyną cukrzycy typu 1 w opinii różnych lekarzy mogą być także zaburzenia flory jelitowej.Mówi się, że w przypadku cukrzycy typu 1 przyczyny mogą być związane z różnymi konserwantami. Wielu lekarzy widzi związek między dużą ilością przetworzonego jedzenia a coraz wyższymi wskaźnikami zapadalności na tę chorobę. Jak twierdzą: dwie dekady temu nie było w jedzeniu tak dużej ilości barwników i wzmacniaczy smaku i cukrzyca typu 1 pojawiała się o wiele rzadziej. Jeżeli więc chcemy uchronić dziecko przed chorobą, warto zaprzestać podawać mu posiłki złożone z żywności przetworzonej.

Objawy cukrzycy typu 1

Cukrzyca typu 1 określana jest mianem cukrzycy młodzieńczej, gdyż objawy choroby pojawiają się najczęściej między 10 a 19 rokiem życia. U osób cierpiących na cukrzycę typu 1, objawy wynikają z występowania hiperglikemii, czyli zbyt wysokiego poziomu glukozy we krwi. Manifestacje choroby są podobne zarówno u dzieci, jak i młodych dorosłych są takie same i obejmują następujące objawy:

1. Nagła utrata masy ciała. Jeśli dziecko nie przeszło na dietę ani też nie zaczęło intensywnych treningów, nagły spadek wagi powinien być dla rodziców niepokojącym objawem. Może być on wynikiem postępującego odwodnienia – w ciągu tygodnia dziecko może stracić nawet 2–3 kg. Przez 6 miesięcy trwania cukrzycy typu 1 obserwuje się spadek masy ciała do 5 proc.. Spadek masy ciała jest wynikiem niedoboru insuliny, prowadzącego do braku możliwości wykorzystania glukozy jako źródła energii. Wówczas energia pozyskiwana jest z tkanki tłuszczowej i białek mięśniowych, co objawia się nagłym chudnięciem.
2. Poliuria, czyli częste oddawanie moczu. Jeśli dziecko odwiedza toaletę bardzo często, to znak, że może być chore na cukrzycę. Co więcej, może ono często się moczyć podczas snu. Konsystencja moczu bywa u diabetyka lepka, wyróżnia się niekiedy słodkim smakiem i charakterystycznym zapachem acetonu. W cukrzycy typu 1 we krwi odnotowuje się wysoki poziom cukru, co skutkuje wzmożoną produkcją moczu (w celu odfiltrowania nadmiaru glukozy) i niekontrolowanym moczeniem się.
3. Polidypsja, czyli nadmierne pragnienie. Za częstym oddawaniem moczu idzie nadmierne pragnienie. Im więcej organizm produkuje moczu, tym mniejsza jest objętość wody we krwi, co prowadzi do odwodnienia. Pragnienie diabetyka okazuje się tak duże, że może pić on szklankę za szklanką – nawet te napoje, które wydawały się mu wcześniej niesmaczne. Rodzice powinni zwrócić uwagę na ten objaw, często jest on bowiem bagatelizowany.
4. Zmiany nastroju. Podwyższony poziom cukru we krwi ma odzwierciedlenie w nastroju dzieci. Bardzo charakterystyczne w cukrzycy typu 1 u dzieci jest zmęczenie oraz drażliwość. Dzieci w niektórych sytuacjach mogą być agresywne oraz stracić zapał do nauki i zabawy. Co więcej, w przypadku dzieci chorujących na cukrzycę typu 1 odnotowuje się wyższy stres niż w przypadku dzieci zdrowych. Niemowlęta cierpiące na tę chorobę często płaczą i również odczuwają niepokój.

Inne objawy mogące sugerować cukrzycę u dzieci typu 1 to przewlekłe zmęczenie, odwodnienie organizmu, suchość skóry i błon śluzowych, świąd skóry, spowolnione gojenie się ran, większa podatność na infekcje, a także zaburzenia widzenia.

Cukrzyca typu 1 – diagnostyka

W celu zdiagnozowania cukrzycy typu 1 konieczne jest wykonanie oznaczenia glikemii na czczo oraz glikemii przygodnej, czyli oznaczanej w dowolnym momencie dnia. Cukrzyca rozpoznawana jest wówczas, gdy poziom glukozy na czczo w minimum dwóch pomiarach przekracza 125 mg/ dl lub wówczas, gdy glikemia przygodna przekracza 200 mg/ dl i towarzyszą jej objawy cukrzycy. Można ponadto wykonać doustny test obciążenia glukozą – cukrzyca diagnozowana jest wtedy, gdy po dwóch godzinach od doustnego podania 75 g glukozy glikemia przekracza 125 mg/ dl. W przypadku cukrzycy typu 1 wskazane jest ponadto oznaczenie miana autoprzeciwciał, co pomaga różnicować cukrzycę typu 1 i 2. Mowa o przeciwciałach IAA (przeciwko insulinie), GADA (przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego), ICA (przeciwko komórkom trzustki). Pomocniczo można oznaczyć poziom peptydu C oraz insuliny, które w cukrzycy typu 1 będą obniżone.

Cukrzyca typu 1 – leczenie

Leczenie cukrzycy typu 1 należy wdrożyć jak najszybciej po postawieniu diagnozy. Cukrzyca typu 1 jest chorobą przewlekłą, wymagającą stałego leczenia. Odpowiedzi na pytania: „czy cukrzyca typu 1 może się cofnąć” oraz „czy cukrzyca typu 1 jest uleczalna” wciąż są negatywne, choć naukowcy nie ustają w próbach opracowania innowacyjnych metod leczenia. Warto natomiast podkreślić, że odpowiednio leczona cukrzyca typu 1 umożliwia normalne funkcjonowanie chorego i minimalizuje ryzyko rozwoju powikłań cukrzycy. To szczególnie ważne zwłaszcza dla kobiet planujących potomstwo, gdyż – jak wiadomo – źle prowadzona cukrzyca u matki może wiązać się z zaburzeniami rozwoju płodu. Nowoczesne metody leczenia pozwalają na normalizowanie poziomu glukozy u kobiet, które dotknęła cukrzyca typu 1, a ciąża przebiega wówczas prawidłowo.

Standardowo leczenie cukrzycy typu 1 obejmuje farmakoterapię, insulinoterapię oraz zmianę trybu życia. Cukrzyca typu 1 jest cukrzycą insulinozależną – w jej przebiegu stwierdzany jest niedobór insuliny, stąd konieczność dostarczenia tego hormonu. Chorzy na cukrzycę typu 1 muszą wykonywać iniekcje insuliny, dzięki czemu brak syntezy tego hormonu równoważony jest dostarczaniem insuliny z zewnątrz. Liczba iniekcji ustalana jest indywidualnie dla każdego pacjenta, niekiedy istnieje konieczność korzystania z pompy insulinowej, która umożliwia ciągły wlew insuliny, zapobiegając znacznym wahaniom glikemii. W leczeniu stosowane mogą być:

• analogi insulinowe szybko działające, których działanie utrzymuje się przez 6 – 8 godzin; takie rozwiązanie dedykowane jest osobom o unormalizowanym trybie życia, a iniekcje wykonywane są na pół godziny przez głównymi posiłkami,
• analogi insulinowe o pośrednim czasie działania, których czas działania sięga 16 – 18 godzin, a iniekcje wykonywane są zazwyczaj wieczorem, a niekiedy także rano,
• analogi insulinowe o długim czasie działania, sięgającym 24 godzin.

W leczeniu cukrzycy typu 1 należy uwzględnić odpowiedni styl życia – regularną aktywność fizyczną, a także właściwy model żywienia.

Stale podejmowane są próby opracowania innowacyjnych terapii cukrzycy typu 1, a w próbach tych niemały udział mają także polscy naukowcy. Jedną z obiecujących metod leczenia cukrzycy typu 1 może być szczepionka na cukrzycę, nad którą trwają prace m. in. w Gdańskim Uniwersytecie Medycznym. Naukowcy wyizolowali limfocyty TREG, które mają zdolność hamowania procesu autoimmunologicznego prowadzącego do niszczenia komórek trzustki. Podanie szczepionki kilkunastu dzieciom ze świeżo rozpoznaną cukrzycą poskutkowało zahamowaniem postępu choroby i przywróceniem prawidłowego poziomu insuliny we krwi. Kolejna obiecująca metoda leczenia cukrzycy typu 1, która być może w przyszłości będzie powszechnie stosowana, to przeszczep komórek macierzystych. Badania nad tą metodą leczenia trwają od kilku lat i obecnie przeszły z fazy testów na zwierzętach do badań klinicznych z udziałem chorych. Ponadto trwają prace nad uzyskaniem trójwymiarowego modelu trzustki uzyskanego dzięki technologii druku 3D.

Hipo- i hiperglikemia jako powikłanie leczenia insuliną

Iniekcje insuliny powinny być wykonywane ściśle według wskazań lekarza; znaczenie ma zarówno dawka wstrzykniętej insuliny, jak i pora wykonania zastrzyku, a także aktualny poziom glukozy we krwi. Jeśli użyta zostanie zbyt duża dawka insuliny, wówczas może pojawić się hipoglikemia, czyli spadek poziomu glukozy we krwi poniżej normy (3,9 mmol/ l). Objawy umiarkowanej hipoglikemii obejmują m. in. osłabienie, bóle i zawroty głowy, drżenie mięśniowe, rozdrażnienie czy nadmierną potliwość. Natomiast znaczna hipoglikemia to stan zagrażający zdrowiu, a nawet życiu, gdyż organem najbardziej wrażliwym na spadek glikemii jest mózg. Takiej hipoglikemii towarzyszy uczucie splątania, drgawki, zaburzenia świadomości, śpiączka a nawet śmierć. Gdy chory na cukrzycę zaobserwuje u siebie objawy hipoglikemii, powinien sięgnąć po jakiekolwiek źródło glukozy, a w przypadku utraty przytomności konieczne jest wykonanie zastrzyku z glukagonu, czyli hormonu o działaniu antagonistycznym do insuliny.

Odwrotną do hipoglikemii sytuacją jest hiperglikemia, czyli zbyt wysoki poziom glukozy we krwi. Stan taki może towarzyszyć wówczas, gdy stosowane są zbyt niskie dawki insuliny. Hiperglikemia objawia się sennością, zmęczeniem, nasilonym pragnieniem. Nie jest to stan nagły, który – tak jak hipoglikemia – może zagrażać życiu. Jednak długotrwale utrzymująca się hiperglikemia sprzyja powstawaniu uszkodzenia wielu narządów, w tym oczu, nerek, naczyń krwionośnych, wątroby, a także nerwów, co skutkuje rozwojem powikłań cukrzycy.

Cukrzyca typu 1 – dieta

Dieta w cukrzycy typu 1 powinna być zbilansowana pod kątem zawartości węglowodanów. W tym celu stworzono pojęcie tzw. wymiennika węglowodanowego, czyli jednostki określającej 10 g węglowodanów przyswajalnych (czyli bez błonnika pokarmowego). Dokładna znajomość ilości węglowodanów w posiłku pozwala dopasować odpowiednie dawkowanie insuliny. W komponowaniu diety pomagają także wymienniki białkowo – tłuszczowe, czyli równowartość 100 kcal pochodzących z białka lub tłuszczu. Prawidłowe proporcje makroskładników w diecie chorych na cukrzycę to: węglowodany 40 – 50 proc., białko 15 – 20 proc. oraz tłuszcze (głównie nienasycone) 30 – 35 proc.

Bibliografia:

1. Scott M. i in., Tietz: medycyna laboratoryjna w praktyce; MedPharma 2007
2. Christen U. i in., Infection as a cause of type 1 diabetes; Curr Opin Rheumatol, 2012, Jul 24(4)
3. Harris S., Vitamin D in type 1 diabetes prevention; J Nutr, 2005, Feb 135 (2)
4. DiMeglio A. i in., Type 1 diabetes; Lancet, 2018, Jun
5. Norris J., Infant and childhooddiet and type 1 diabetes risk: recent advances and prospects; Curr Diab Rep, 2010, Oct 10(5)