Czym jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT)? Najważniejsze założenia, metody pracy i efekty

Psychoterapia poznawczo-behawioralna (ang. cognitive-behavioral therapy, CBT) to jedna z najpopularniejszych metod oddziaływania psychologicznego. CBT często stosowana jest w leczeniu takich zaburzeń jak depresja, fobie, lęki, trudności emocjonalne. W procesie leczenia wykorzystuje się różnorodne metody i empiryczne podejście do problemów.

Terapia poznawczo-behawioralna – co to jest i jakie ma założenia? 

Terapia behawioralno-poznawcza powstała w latach 60. XX wieku jako zupełnie nowa forma oddziaływania psychologicznego, zupełnie inna niż wcześniej znana psychoanaliza. CBT zostało stworzone z połączenia terapii poznawczej i behawioralnej, które stosowane były jako osobne metody. Przeczytaj więcej na temat terapii behawioralnej w tym artykule. 

Psychoterapia poznawczo-behawioralna jest skoncentrowana przede wszystkim na tym, w jaki sposób człowiek postrzega siebie i otaczającą go rzeczywistość, a także jakie są jego schematy i skrypty myślowe oraz wyuczone zachowania. W tym podejściu szczególne znaczenie ma połączenie emocji, zachowań, myślenia i reakcji fizjologicznych, ponieważ tylko całościowy obraz pozwala na zrozumienie danej jednostki.  

Do najważniejszych założeń CBT można zakwalifikować: 

• podejście „tu i teraz”, a więc związane z obecną sytuacją, a nie przeszłością oraz analizami dzieciństwa; 
• psychoterapia zorientowana na cel, która jest krótkoterminowa i ma jasno określoną strukturę oraz pewną procedurę; 
• oparta na ćwiczeniach i zadaniach, a nie rozmowie oraz monologach; 
• podejście naukowe i empiryczne.  

Podstawowym celem CBT jest rozpoznawanie myśli i uczuć pacjenta w takim zakresie, aby pomóc mu w danym problemie. Szczególne znaczenie ma zaobserwowanie wpływu emocji na myśli i odwrotnie, a także przeformułowanie dotychczasowych przekonań, aby pojawiły się pozytywne emocje. Podejście to koncentruje się więc szczególnie na emocjach i zachowaniach, do których człowiek ma dostęp bezpośredni, a nie na elementach podświadomych oraz nieświadomych.  

Zgodnie z tą formą psychoterapii największe znaczenie mają nie same wydarzenia zewnętrzne, ale to w jaki sposób są one interpretowane przez danego człowieka. Przykładowo niepowodzenie w pracy może zostać zinterpretowane na wiele różnych sposobów. Wielką zaletą CBT jest jej naukowość i dowody empiryczne na skuteczność tego podejścia. Dodatkowo stawiane są cele, a później terapeuta i pacjent wspólnie je weryfikują. W trakcie sesji terapeutycznych, psycholog bierze pod uwagę myśli, emocje, schematy poznawcze, zachowania pacjenta, a także stara się określić przyczyny problemu i metody rozwiązania.

W jakich zaburzeniach pomaga CBT? 

Terapia poznawczo-behawioralna jest stosowana w wielu różnych zaburzeniach. Często polecana jest osobom, które cierpią na depresję, fobie (na przykład fobię społeczną, czy też lęki przed konkretnymi bodźcami), nerwicę, ataki paniki. Dodatkowo metoda ta stosowana jest w zaburzeniach odżywiania, problemach natury seksualnej, nadużywaniu substancji i uzależnieniu, zaburzeniach psychotycznych i innych.

Terapia ta jest odpowiednia również dla osób, które chcą opierać się na dowodach naukowych i empirycznych, a nie wierzą w analizę przeszłych wydarzeń i długie dialogi lub monologi w gabinecie psychoterapii. W wielu przypadkach CBT może być stosowana jako jedyna forma oddziaływań, a więc już bez wykorzystania farmakoterapii oraz wizyt u psychiatry. Dzieje się tak dlatego że terapia poznawczo-behawioralna jest uznawana za skuteczną i to w takim samym stopniu jak przyjmowanie leków. Warto jednak zaznaczyć tutaj dwie ważne sprawy. Po pierwsze, CBT oddziałuje na przyczyny zaburzeń, a nie tylko objaw apia nie wystarczy, ponieważ zaburzenie jest zbyt nasilone lub intensywne, a pacjent wymaga natychmiastowej pomocy. y – jak to się dzieje w przypadku leków. Z drugiej strony w niektórych przypadkach sama psychoterapia nie wystarczy, ponieważ zaburzenie jest zbyt nasilone lub intensywne, a pacjent wymaga natychmiastowej pomocy.

Jakie są najważniejsze techniki pracy w CBT? 

Można wyróżnić wiele technik CBT, które proponowane są pacjentom. Do jednej z najpopularniejszych metod należy systematyczna desensytyzacja, czyli odwrażliwianie. Ma ona zastosowanie przede wszystkim w różnego rodzaju fobiach i lękach. Desensytyzacja składa się z trzech ważnych elementów, a więc treningu relaksacyjnego, budowania hierarchii lęków i oduczania. Tym samym najważniejszym celem tej terapii jest możliwość swobodnej ekspozycji na ten bodziec, który wywołuje największy lęk.  

Świetnym przykładem może być fobia związana z lękiem przed psami. Psychoterapeuta ustala z pacjentem hierarchię lęków. Zwykle desensytyzacja rozpoczyna się od pokazania zdjęć i filmów z psami, później pacjent musi dotykać realistycznie wyglądającej przytulanki. Następnym zadaniem jest wyjście na zewnątrz i przejście kilka metrów od psa, później zbliżenie się do niego, a na końcu nawet głaskanie. Podobnie metoda ta wygląda w innych fobiach.  

Kolejną techniką jest dialog sokratejski, który polega na rozmowie pacjenta z psychoterapeutą, jednak prowadzonej w specyficzny sposób. Psycholog zadaje takie pytania, które pomagają pacjentowi w samodzielnym zidentyfikowaniu błędów poznawczych, co umożliwia odkrycie trudności logicznych.  

Inną technika jest przeformułowanie poznawcze, czyli zmiana sposoby myślenia na dany temat i zastąpienie niefunkcjonalnych skryptów poznawczych nowymi, bardziej dopasowanymi do rzeczywistości. Psychoterapeuta może wykorzystywać także inne metody, na przykład zadania domowe. Świetnym przykładem jest poproszenie pacjenta, który obawia się inicjowania rozmów z innymi o to, aby zapytał kilka osób na ulicy o drogę lub godzinę. Uznaje się, że w CBT metody są bardzo naukowe i konkretne, a pacjent i terapeuta działają jak zespół badawczy, który stara się odkryć przyczyny danego zaburzenia.

Ile trwa CBT? 

Czas trwania terapii poznawczo-behawioralnej wynosi zwykle od 6 tygodni do 6 miesięcy, ponieważ jest to oddziaływanie krótkoterminowe. Uznaje się, że terapię można zakończyć po czasie od 20 do 40 godzin, chociaż czasami można dalej ją kontynuować. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy pacjent widzi, że rozmowy z psychologiem pomagają nie tylko w jednym problemie, ale przynoszą także inne efekty, na przykład zwiększają samoocenę lub rozwijają samoświadomość. Spotkania trwają zwykle około 60 minut, a w ich trakcie psychoterapeuta rozmawia z pacjentem oraz wprowadza różne techniki takie jak dialog sokratejski, ekspozycja na bodźce, systematyczna desensytyzacja i inne.  

Jakie efekty daje psychoterapia poznawczo-behawioralna? 

Dotychczasowe badania wykazały, że terapia poznawczo-behawioralna jest skuteczna i daje bardzo dobre efekty. Nie ma jednak gwarancji, że w każdym przypadku terapia ta przynosi odpowiednie rezultaty. Konkretne efekty zależą od kilku czynników, do których można zakwalifikować między innymi indywidualną motywację, rodzaj zaburzenia, dodatkowe trudności, zaangażowanie w zadania. Można jednak uznać, że CBT będzie najskuteczniejsza, jeśli: 

• pacjent odpowiednio zaangażuje się w terapię i będzie miał motywację do zmian; 
• leczenie zostanie połączone z farmakoterapią lub innymi metodami oddziaływania, które są uzasadnione w danym przypadku; 
• na początku terapii konkretne cele zostaną jasno określone;
• terapeuta i pacjent będą ze sobą współpracować i nawiążą nić porozumienia; 
• terapia zostanie zastosowana w takich problemach, co do których wykazano już wcześniej jej skuteczność.  

Warto zaznaczyć, że to właśnie CBT jest najlepiej przebadaną metodą psychoterapii. Nie ma tylu badań na temat innych form oddziaływania. Dodatkowo CBT jest często wybierana przez pacjentów, jednak jej popularność może wynikać także z krótkoterminowości, co wiąże się z mniejszą ilością poświęconego czasu i mniejszymi wydatkami niż w terapii psychodynamicznej, humanistycznej oraz systemowej.

Skąd wiadomo, że CBT pomoże w danym przypadku? 

Bardzo trudno stwierdzić, że psychoterapia poznawczo-behawioralna zadziała w danym przypadku, jednak w przypadku wyżej opisywanych zaburzeń, terapia ta jest zwykle skuteczna. W przypadku łagodnych lub umiarkowanych objawów depresji, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, fobii, zaburzeń życia seksualnego oraz zaburzeń lękowych, zwykle sama psychoterapia poznawczo-behawioralna przynosi pozytywne rezultaty i jest bardzo skuteczna, a tym samym można uznać, że powinna pomóc.  

W sytuacji, gdy symptomy zaburzeń są bardziej nasilone, dobrym rozwiązaniem jest połączenie CBT z farmakoterapią. Z kolei w przypadku zaburzeń afektywnych dwubiegunowych, terapia poznawczo-behawioralna jest włączona tylko jako element uzupełniający. Podobnie wygląda sprawa w przypadku schizofrenii i innych poważniejszych zaburzeń psychicznych, w których kluczowe znaczenie ma podawanie pacjentowi leków lub leczenie szpitalne.  

Czasami zdarza się, że w danym przypadku CBT nie jest skuteczną metodą. Może być to wynikiem braku motywacji ze strony pacjenta lub niechęci do rozmowy z psychoterapeutą, a także braku zainteresowania leczeniem i poczuciem, że rodzina zmusiła do spotkań z psychologiem. Inną przyczyną może być także nieodpowiednia więź między psychoterapeutą a pacjentem lub brak współpracy. Czasami zdarza się, że objawy danego zaburzenia są bardziej nasilone niż mogłoby się wydawać, ale pacjent ukrywa je przed otoczeniem. Zwykle jednak psychoterapia poznawczo-behawioralna jest metodą efektywną i daje doskonałe rezultaty u wielu pacjentów.  

Źródła:

1. https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/58001 [dostęp: 11.02.2023]
2. https://psycnet.apa.org/record/2006-13003-009 [dostęp: 11.02.2023]
3. https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/29085 [dostęp: 11.02.2023]
4. https://journals.viamedica.pl/sexual_and_mental_health/article/view/33539 [dostęp: 11.02.2023]
5. https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/29100 [dostęp: 11.02.2023]
6. https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-f5745aaa-bb63-4f4d-a002-cd05b0ab22c8 [dostęp: 11.02.2023]