Echolalia jako trudność komunikacyjna w spektrum autyzmu

Echolalia, pomimo swojej pozornej prostoty, jest fascynującym zjawiskiem. Dla małych dzieci stanowi naturalny etap nauki mowy, podczas gdy u starszych osób będących na przykład w spektrum autyzmu, może być sygnałem głębszych trudności komunikacyjnych. Zrozumienie mechanizmów leżących u podstaw echolalii i uzyskanie odpowiedzi na pytanie, co to jest echolalia, pozwala na opracowanie skuteczniejszych metod terapii. 

Czym jest echolalia i jak ją dzielimy? 

Powtarzanie słów, które słyszymy na co dzień, wydaje się naturalnym elementem komunikacji. Jednak echolalia to zjawisko wykraczające poza zwykłe naśladowanie. Mowa o mimowolnym powtarzaniu wypowiedzianych przez innych słów, fraz, a nawet zdań. Obserwuje się ją szczególnie u małych dzieci uczących się mówić.  

Zastanawiasz się, czy echolalia zawsze oznacza autyzm? U młodszych dzieci (w wieku 2-3. lat) jest naturalną częścią rozwoju mowy i często określa się ją mianem echolalii rozwojowej. Natomiast jej utrzymywanie się u starszych dzieci (4-5 lat) lub przyjmowanie bardzo sztywnej formy może oznaczać spektrum autyzmu (ang. Autism Spectrum Disorder, ASD). 

W przypadku większości dzieci, które skończyły 3 lata, echolalia mija, jednak w przypadku ASD może dzielić się na dwie kategorie, czasową i funkcjonalną, oraz podkategorie: 

• echolalia natychmiastowa – polega na powtórzeniu słów lub fraz bezpośrednio po ich usłyszeniu. Maluchy używają jej, aby oswoić się z dźwiękami i intonacją, 
• echolalia odroczona – w tym przypadku powtórzenie następuje z opóźnieniem trwającym od kilku minut do nawet kilku dni. Mechanizm ten wiążę się z przywoływaniem słów zapisanych w pamięci krótko- lub długotrwałej, 
• echolalia funkcjonalna – powtórzenia pełnią funkcję komunikacji, pomagają wyrażać emocje, potrzeby, a nawet radzić sobie ze stresem. Na pierwszy rzut oka wygląda jak typowe kopiowanie słów, jednak często ma swój cel, np. sygnalizuje niezadowolenie lub potrzebę zmiany aktualnej sytuacji, 
• echolalia niefunkcjonalna – w tej formie powtórzenia nie mają żadnego jasno określonego przekazu i mogą służyć jedynie jako samostymulacja, czyli wywołanie przyjemnych doznań lub regulacja nadmiaru emocji. 

Podział ten został opracowany na przestrzeni lat, począwszy od wczesnych opisów echolalii opracowanych przez „ojca autyzmu”, Leo Kannera. Kolejne badania i opracowania naukowe (np. E. Pisuli lub M. Skórczyńskiej) pozwoliły usystematyzować te obserwacje i wprowadzić rozróżnienie pomiędzy poszczególnymi rodzajami echolalii. 

Echolalia w zależności od wieku  

Echolalia może występować u osób w każdym wieku, począwszy od 2-letnich maluchów poprzez dzieci 5-letnie dzieci, kończąc na dorosłych. Nie każda echolalia oznacza jednak zaburzenie. Można to zobrazować na kilku przykładach: 

• 2 lata – mama pyta: „Chcesz mleka”? Dziecko natychmiast, bez wahania powtarza: „Chcesz mleka”? To typowy przykład echolalii natychmiastowej (jak również rozwojowej), która w tym wieku jest całkowicie naturalnym etapem nauki języka, 
• 3 lata – dziecko na pytanie „gdzie jest tata” odpowiada za pomocą zdania, które wcześniej słyszało, np. „tata śpi”. Powtórzenie to najczęściej wskazuje, iż dziecko jeszcze nie rozwinęło w pełni zdolności do spontanicznej wypowiedzi, 
• 4 lata – gdy dziecko usłyszy „idziemy na plac zabaw” może odpowiedzieć „idziemy na plac zabaw”. Jest to wiek, w którym echolalia powinna już ustępować bardziej naturalnej mowie. Utrzymujące się powtarzanie może budzić słuszne obawy, 
• 5 lat – przed snem rodzic mówi „czas na dobranockę, śpij dobrze”. Dziecko odpowiada, powtarzając tylko część wypowiedzi, np. „czas na dobranockę”. U pięciolatków echolalia powinna być sporadyczna, jej częste występowanie może świadczyć o problemach z komunikacją. 

Podobnie wygląda sytuacja w przypadku osoby dorosłej z echolalią, która słysząc pytanie „czy boli cię głowa” może odpowiedzieć, powtarzając je i jednocześnie dodając własny komentarz, np.: „Czy boli cię głowa? Boli”. 

Ćwiczenia pomocne w echolalii  

Echolalia jako integralna część rozwoju mowy lub wynik zaburzeń neurologicznych nie zawsze może zostać wyeliminowana. Istnieją natomiast ćwiczenia, które wspierają rozwój komunikacji i redukują objawy echolalii. Do najczęściej wykorzystywanych – nie tylko w specjalistycznych gabinetach, ale też w domowym zaciszu – można zaliczyć: 

• uzupełnianie zdań – zaczynasz zdanie, ale celowo go nie kończysz, zachęcając w ten sposób dziecko do użycia własnych słów, 
• parafrazowanie – gdy usłyszysz echolalię, poproś dziecko, aby spróbowało powiedzieć to jeszcze raz, ale używając własnych słów, 
• opowiadanie o obrazku – możesz użyć zdjęć czy ilustracji z dowolnej książeczki. Poproś dziecko, aby opowiedziało, co widzi. Zamiast powtarzać zasłyszane frazy, maluch postara się stworzyć własną, unikalną wypowiedź.

Wczesna diagnoza oraz indywidualnie dobrana terapia mogą znacząco wspierać rozwój komunikacji i jednocześnie pomóc osobom dotkniętym tym zjawiskiem lepiej i sprawniej funkcjonować w codziennych życiu. 

Bibliografia: 

1. Błeszyński J., Bobkowicz L., Echolalia jako jedna ze specyficznych cech mowy dziecka autystycznego, Psychologia Wychowawcza 1997, nr 3, s. 251-257. 
2. Cempa-Włodarczyk K., Echolalia: zabawa słowem czy zaburzenie mowy? (na przykładzie zachowań językowych autystycznej dziewczynki), Słowo. Studia Językoznawcze 2016, nr 7, s. 173-183. 
3. Pisula E., Małe dziecko z autyzmem. Diagnoza i terapia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. 
4. Ryan S., Roberts J., Beamish W., Echolalia in Autism: A Scoping Review, International Journal of Disability, Development and Education 2024, vol. 71, iss. 5, pp. 831-846.