Fenyloketonuria – przyczyny, objawy, leczenie i dieta

Fenyloketonuria to dziedziczna choroba metaboliczna, której przyczyną jest nieprawidłowa przemiana aminokwasu – fenyloalaniny. Objawy choroby, takie jak  nadpobudliwość, zahamowanie rozwoju psychoruchowego i zaburzenia zachowania pojawiają się już u niemowląt. Jedynym leczeniem fenyloketonurii jest stosowanie przez całe życie diety niskofenyloalaninowej, która daje szansę na uniknięcie groźnych powikłań. Dowiedz się, jak wygląda diagnostyka fenyloketonurii i co można jeść w tej chorobie.

Co to jest fenyloketonuria?

Fenyloketonuria, znana też jako oligofrenia fenylopirogronowa lub PKU (z ang. Phenylketonuria), to rzadka dziedziczna choroba metaboliczna  spowodowana niedoborem hydroksylazy fenyloalaninowej – enzymu, który przekształca fenyloalaninę w tyrozynę. Blokada tego procesu, prowadzi u chorych do 20-krotnie wyższego stężenia fenyloalaniny we krwi w porównaniu do osób zdrowych. Fenyloalanina kumulowana we krwi i mózgu bardzo szybko doprowadza do zatrucia. Nieleczona choroba ma nieodwracalne skutki: uszkadza mózg i powoduje niepełnosprawność intelektualną.

PKU jest nieuleczalna i zdarza się raz na 7000-8000 żywych urodzeń. Co roku w Polsce rodzi się z nią 60-70 dzieci. Test na fenyloketonurię wykonuje się już w trzeciej dobie życia noworodka. Rozpoznanie fenyloketonurii tuż po urodzeniu zwiększa szanse na złagodzenie objawów neurologicznych i trwałego upośledzenia rozwoju dziecka. Choć fenyloketonuria jest poważnym schorzeniem, da się z nią żyć, przestrzegając diety i stosując się do zaleceń lekarskich. Potrzeba jednak żelaznej konsekwencji i dobrej współpracy ze specjalistami, bo do ich wskazań trzeba stosować się przez całe życie.

Fenyloketonuria – przyczyny i dziedziczenie

Przyczyną fenyloketonurii jest mutacja w genie kodującym enzym hydroksylazę fenyloalaninową – PAH. Zlokalizowany w chromosomie 12 gen jest znany z ponad 400 mutacji, także mutacji punktowej, która skutkuje nagromadzeniem się fenyloalaniny oraz kwasu fenylopirogronowego w ustroju.

Dziedziczenie jest uwarunkowane autosomalnie recesywnie, co oznacza, że chorobę dziedziczy potomek, który dostał wadliwe geny od obydwojga rodziców. Zazwyczaj rodzice nie są świadomi nosicielstwa wadliwego genu, ponieważ jest to nosicielstwo bezobjawowe. Jeśli fenyloketonurią dotknięty jest tylko jeden z rodziców, dziecko urodzi się zdrowe. Ryzyko urodzenia dziecka z fenyloketonurią, gdy oboje rodzice są nosicielami wadliwego genu wynosi 25 proc.

Objawy fenyloketonurii u dzieci i dorosłych

Noworodki, które urodziły się z mutacją enzymu PAH , rozwijają się normalnie, a cała ciąża przebiega bez jakikolwiek zakłóceń. Objawy fenyloketonurii pojawiają się dopiero koło 3. miesiąca życia i z biegiem czasu ulegają nasileniu.

Początkowe symptomy to najczęściej obniżone napięcie mięśniowe, drgawki, drżenie kończyn, charakterystyczny mysi zapach wydzielany przez dziecko (odpowiada za niego kwas fenylooctowy) oraz nadpobudliwość. Dziecko rozwija się ruchowo wyraźnie gorzej od rówieśników. W fenyloketonurii uwagę może zwrócić „blady” wygląd dziecka (bardzo jasne zabarwienie skóry, oczu i włosów – tzw. wrodzone bielactwo) i objawy skórne zbliżone do alergii. Okresowo mogą wystąpić wymioty połączone z drgawkami. W późniejszym okresie objawy są bardziej widoczne. Dodatkowo może pojawić się:

• strach dziecka przed kontaktem z innymi osobami,
• agresywne zachowanie wobec siebie i innych osób,
• napady złości bez uzasadnionej przyczyny,
• trudności z pamięcią i koncentracją,
• niepełnosprawność intelektualna,
• wady chodu i postawy, problemy z poruszaniem się,
• zachowania dziecka podobne do autystycznych,
• problemy ze snem,
• psychozy.

Fenyloketonuria nie u wszystkich dzieci daje cały „komplet” objawów – może występować z większym i mniejszym nasileniem. Niektóre zachowania są bardzo niebezpieczne, zwłaszcza gdy choroba jest nieleczona. U osoby chorej dochodzi do częstych ataków padaczki, znacznego upośledzenia umysłowego i zmian neurologicznych obejmujących narząd ruchu. Niektórzy chorzy są na stałe przykuci do łóżek i wymagają całodobowej opieki.

Diagnostyka fenyloketonurii

Fenyloketonuria postępuje bardzo szybko i ma nieodwracalne skutki, dlatego kluczowym elementem jest rozpoznanie i szybkie leczenie. Diagnostyka fenyloketonurii opiera się na badaniach przesiewowych i genetycznych.  Z uwagi na to, że choroba rozwija się szybko, a do 3. miesiąca życia przebiega bezobjawowo, od ponad dwudziestu lat przesiewowym badaniom w celu wykrycia tego schorzenia poddawane są wszystkie noworodki w Polsce (ciekawostką może być fakt, że test na fenyloketonurię zapoczątkował badania przesiewowe noworodków – było to w USA w 1961 r.).

Testy na fenyloketonurię wykonuje się zwykle w 3. dobie życia dziecka, a badanie dodatkowo powtarza się po dwóch tygodniach. Tzw. test Guthriego polega na oznaczeniu stężenia fenyloalaniny we krwi włośniczkowej. Gdy u noworodka poziom fenyloalaniny jest podwyższony, a poziom tyrozyny obniżony, jest duże prawdopodobieństwo, że to fenyloketonuria. Diagnozę potwierdza się testami genetycznymi, gdyż badania biochemiczne obarczone są ryzykiem błędu. Do badania genetycznego pobiera się wymaz z policzka dziecka. Wynik, jednoznacznie wskazujący na chorobę lub jej brak, dostaje się po ok. 6 tygodniach. Jeśli rodzice zdecydują się sami zlecić badanie genetyczne, muszą liczyć się z kilkutysięcznymi kosztami. Np. popularny test NOVA sprawdza również występowanie innych chorób wrodzonych i wrażliwość dziecka na niektóre leki.

Klasyfikacja kliniczna PKU opiera się na stężeniu fenyloalaniny we krwi. Hiperfenyloalaninemię stwierdza się, gdy stężenie fenyloalaniny, zależnie od wieku, wynosi 31-110 µmol/l (0,51-1,8 mg/dl). Podtypy fenyloketonurii obejmują:

1. fenyloketonurię klasyczną – poziom fenyloalaniny wynosi >1200 umol/l,
2. fenyloketonurię łagodną – poziom fenyloalaniny wynosi 600–1200 umol/l,
3. hiperfenyloalaninemię łagodną – poziom fenyloalaniny wynosi<600 umol/l.

Leczenie fenyloketonurii

Leczenie fenyloketonurii jest objawowe. PKU wymaga rygorystycznej diety eliminacyjnej, ponieważ nie istnieje żaden skuteczny lek stosowany w tej chorobie. Dieta odgrywa szczególnie ważną rolę u małych dzieci, kiedy rozwija się mózg i kształtują wszystkie funkcje życiowe. Dieta niskofenyloalaninowa powinna być wdrożona najpóźniej między 7. a 10. dobą życia. Dziecko ma wtedy szansę na w miarę normalny rozwój intelektualny. W wieku młodzieńczym i dorosłym, jadłospis w fenyloketonurii można nieco zliberalizować. Kontynuowanie leczenia wskazane jest jednak przez całe życie, szczególnie u kobiet w okresie prokreacyjnym.

Leczenie dietą wpływa na zmniejszenie objawów choroby. Terapia PKU wymaga systematycznego sprawdzania poziomu fenyloalaniny we krwi. U małych dzieci krew z pięty pobiera się co tydzień. Po trzecim roku życia pomiar robi się co dwa tygodnie, u dziecka w wieku szkolnym co miesiąc.

U dziecka z fenyloketonurią stężenie fenyloalaniny powinno wynosić:

• w wieku 0-5 lat: 2-4 mg%,
• w wieku 6-14 lat: 2-8 mg%,
• w wieku >14 lat: <12 mg%.

Dieta w fenyloketonurii

Dieta w fenyloketonurii znacząco różni się od żywienia zdrowego człowieka. Z tego względu jej wprowadzenie wymaga konsultacji z lekarzem i dietetykiem, którzy wyjaśnią wszystkie aspekty żywienia w tej chorobie. Głównym źródłem fenyloalaniny jest białko pokarmowe.

U noworodków z PKU stosowana jest mieszanka mleka matki albo mleka modyfikowanego (brak możliwości karmienia piersią) ze specjalnym preparatem niskobiałkowym, którego skład i ilość precyzyjnie określa lekarz. Preparaty niskobiałkowe w postaci płynów, proszków albo syropów są stosowane w fenyloketonurii w codziennej diecie również u osób dorosłych, ponieważ umożliwiają pokrycie zapotrzebowania na białko i inne składniki odżywcze. Preparaty nisko- lub beznefyloalaninowe sprzedawane są na receptę. Powinny być podawane w kilku porcjach w ciągu dnia wraz z posiłkami. Pamiętajmy, że są one tylko jednym z elementów żywienia w chorobie, więc nie wolno ich traktować jako jedynego źródło pożywienia.

Dieta przy fenyloketonurii musi być uboga w produkty zawierające fenyloalaninę, należy więc ograniczyć:

• mięso, wędliny i ryby,
• mleko i przetwory mleczne,
• produkty zbożowe,
• białka jajek,
• orzechy, kakao, czekoladę,
• fasolę, soję, groch.

Co jeść w fenyloketonurii? Chorzy mogą stosować zastępniki mleka, jajek i mięsa. Dozwolone są dżemy, masło, pieczywo z mąki o niskiej zawartości białka, ziemniaki, owoce i miód. Można jeść słodycze (bez czekolady), słodzić potrawy i pić herbaty ziołowe. W sprzedaży są także dostępne niskobiałkowe makarony, ryże i chleby.

Należy pamiętać , że nawet u osób z fenyloketonurią fenyloalanina nie powinna być wykluczana w całości z diety. Aminokwas ten jest niezbędny dla organizmu do wzrostu, rozwoju i funkcjonowania. Poniższa tabelka przedstawia zapotrzebowanie na białko i fenyloalaninę w poszczególnych grupach wiekowych.

Dieta niskofenyloalaninowa wymaga ważenia produktów i obliczania zawartości fenyloalaniny. Najłatwiej posługiwać się tabelami żywieniowymi, które określają, ile fenyloalaniny zawiera dany produkt. Jeśli nie posiadamy takich informacji, możemy obliczyć szacunkową zawartość fenyloalaniny w produkcie na podstawie zawartości białka. Procentowa zawartość białka w poszczególnych grupach produktów jest następująca

• owoce – 2,7%,
• warzywa – 3,5%,
• ziemniaki – 4,9%,
• mleko i jego przetwory – 5,1%,
• chleb, produkty zbożowe – 5,6%,
• mięso – 4,6%,
• sery – 5,5%.

Fenyloketonuria matczyna

Kobiety z fenyloketonurią planujące ciążę powinny zasięgnąć porady lekarskiej. W czasie ciąży fenyloalanina dostaje się do krwi płodu drogą łożyskową. Podwyższone stężenie tego aminokwasu działa na płód teratogennie, prowadzi także do wyższego ryzyka samoistnego poronienia, wewnątrzmacicznego opóźnienia wzrastania, małogłowia, ogólnego opóźnienia rozwoju oraz wad anatomicznych serca. Prawidłowo kontrolowana fenyloketonuria matczyna daje szansę, że dziecko urodzi się całkowicie zdrowe. Ważne jest, by stężenie fenyloalaniny przed samą ciążą i w czasie ciąży wynosiło 120-360 µmol/l .

Bibliografia:

1. Jarochowicz S., Mazur A., „Fenyloketonuria – choroba metaboliczna uwarunkowana genetycznie”, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego. nr 1, s. 76–90, 2007.
2. Kruś S., Fiedor P. i wsp., “Fenyloketonuria – kliniczny i pielęgniarski kontekst choroby”, Med. Dydakt. Wych., vol. XXXVII, no. 1, 2005.
3. Komisja ds Genetyki, “Matczyna fenyloketonuria”, Pediatr. po Dyplomie, vol. 13, no. 2, 2009.
4. Ars Vivendi, „Wiedzieć więcej. Poradnik dla chorych na PKU i RD oraz ich rodzin i wolontariuszy”, Polskie Stowarzyszenie Chorych na Fenyloketonurię i Choroby Rzadkie, 2009.