Skąd się bierze fobia społeczna? Przyczyny lęku społecznego

Zaburzenia lękowe według klasyfikacji ICD-10 stanowią szeroką grupę dolegliwości, która obejmuje m.in. agorafobię, fobie swoiste, epizodyczne napady lękowe oraz fobię społeczną. Zainteresowanie fobią społeczną wzrosło w połowie lat 90. XX wieku i obecnie jest ona klasyfikowana jako odrębna jednostka chorobowa. W jaki sposób objawia się fobia społeczna i co warto o niej wiedzieć? 

Nieśmiałość czy fobia społeczna? Jak je od siebie odróżnić? 

Fobia społeczna (ICD-10: 40.1, in. lęk społeczny, socjofobia) obejmuje lęk przed ekspozycją na osoby obce. Objawy lękowe są wyzwalane podczas takich sytuacji jak konieczność wygłoszenia wykładu, spożywanie posiłku we wspólnej stołówce czy potrzeba zabrania głosu podczas dyskusji w większej grupie osób. Pacjenci dotknięci fobią społeczną doskonale zdają sobie sprawę, jak trudne są dla nich takie sytuacje, dlatego zwykle celowo ich unikają, utwierdzając się w przekonaniu, że nie potrafią sobie w nich poradzić. 

W praktyce bardzo trudne może być oddzielenie cechy osobowości, jaką jest nieśmiałość od fobii społecznej. Osoby cierpiące na fobię często uznają, że po prostu są patologicznie nieśmiałe i nigdy nie podejmują prób naprawienia takiego stanu rzeczy, co znacząco obniża komfort życia i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Jak postawić granicę między nieśmiałością a fobią społeczną? 

Do ich cech wspólnych zalicza się pobudzenie odpowiedzi reakcji autonomicznego układu nerwowego w sytuacjach lękowych. Stąd biorą się takie objawy jak czerwienienie się, pocenie dłoni czy drżenie rąk. Jeśli zaś chodzi o różnice, to nieśmiałość dotyka średnio co drugiego z nas w pewnych okresach życia, po czym zanika. Osoby nieśmiałe nie wykazują też aż tak silnej potrzeby unikania sytuacji generujących lęk, jak pacjenci z fobią społeczną, którą stwierdza się mniej więcej u 3% (według niektórych źródeł nawet 7%) populacji ogólnej. 

Udowodniono, że osoby dotknięte fobią społeczną mają mniejsze szanse na udany związek, zdobycie wyższego wykształcenia czy znalezienie satysfakcjonującej pracy. 

Objawy lęku społecznego 

Według klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV, kryteria rozpoznania fobii społecznej obejmują następujące warunki: 

• silnie wyrażony i uporczywy lęk przed sytuacjami społecznymi; 
• znalezienie się w sytuacji społecznej wywołującej lęk niemal nieuchronnie do niego prowadzi, a niekiedy wręcz powoduje atak paniki; 
• chory jest świadom faktu, że lęk jest przesadzony i nieracjonalny; 
• celowe unikanie sytuacji powodujących lęk lub branie w nich udział kosztem silnego cierpienia; 
• lękowa antycypacja wpływa na funkcjonowanie danej osoby, np. wyniki w pracy; 
• objawy chorobowe nie są skutkiem zażywania leku lub narkotyku. 

Klasycznym objawem fobii społecznej jest rumienienie się w towarzystwie. Do innych przejawów napadów lękowych zalicza się: 

• drżenie rąk; 
• pocenie się; 
• drżenie głosu (a niekiedy nawet niemożność prawidłowego wysławiania się); 
• zwiększenie częstotliwości rytmu pracy serca; 
• przyspieszone oddychanie; 
• pojawiające się w głowie silne przekonanie, że zebrane gremium ocenia osobę dotkniętą dolegliwością, uważając ją za niemądrą lub niewystarczająco dobrze przygotowaną. 

Testy na lęk społeczny 

Diagnoza fobii społecznej jest możliwa w zasadzie jedynie poprzez wywiad z pacjentem. Dlatego opracowano cały szereg testów psychologicznych, których wypełnienie pozwala na względnie trafne ocenienie stanu zdrowia osoby przejawiającej objawy fobii. Zalicza się do nich przede wszystkim: 

• skalę lęku społecznego Liebowitza (LSAS) składającą się z 24. pytań podzielonych na 2. podskale; 
• inwentarz fobii i lęku społecznego (SPAI) obejmujący 45 pozycji, w tym 21 wymagających kilkukrotnego udzielenia odpowiedzi; 
• skalę lęku w interakcji społecznej (SIAS) zawierającą 20 pozycji; 
• skalę fobii społecznej (SPS) składającą się z 20. pytań; 
• skalę lęku przed negatywną oceną (FNE). 

Zazwyczaj pacjent otrzymuje do wypełnienia kilka kwestionariuszy, aby lekarz mógł porównać ze sobą ich wyniki i ocenić obiektywnie stan chorego. 

Jak pomóc osobie z fobią społeczną? 

Wiele osób doświadczających lęku w kontakcie z innymi osobami nie wie, jak wyjść z fobii społecznej. W praktyce kluczowe znaczenie ma psychoterapia indywidualna. Specjaliści polecają przede wszystkim terapie w ujęciu poznawczo-behawioralnym (ang. cognitive-bahavioral therapy, CBT). Zakładają one z jednej strony stopniową ekspozycję na lęk w celu przełamania negatywnych doznań, z drugiej zaś zmianę postrzegania siebie. Ważne jest, aby osoba z fobią zrozumiała, że nie powinna czuć się gorsza i nie jest nieustannie oceniana przez innych. 

Jakie leki na fobię społeczną? Farmakologiczne leczenie fobii społecznej 

W leczeniu fobii społecznej istotną rolę odgrywają również preparaty farmakologiczne z grupy MAO (inhibitory monoaminooksydazy), np. moklobemid oraz SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny), np. paroksetyna. Terapia wygląda podobnie jak w przypadku depresji, przy czym zarówno poszczególne substancje, jak i ich dawki, dobiera się indywidualnie. 

Tego rodzaju leczenie zaczyna przynosić efekty po minimum 2. tygodniach, ponieważ wcześniej działanie leków nie jest odczuwalne przez pacjenta. W okresie przejściowym niekiedy rekomenduje się przyjmowanie benzodiazepin w celach uspokajających. Choć farmakoterapia przynosi wymierne skutki, trzeba liczyć się z dosyć uciążliwymi efektami ubocznymi jej stosowania. Do najczęściej zgłaszanych problemów zalicza się:  

• bezsenność i pobudzenie,  
• zaburzenia funkcji seksualnych,  
• bóle głowy,  
• brak apetytu,  
• biegunki, 
• zaparcia.  

Co ciekawe, w początkowym okresie farmakoterapii, zanim leki zadziałają prawidłowo, pacjenci mogą odczuwać nasilenie objawów lękowych. Fobia społeczna często bywa ignorowana i postrzegana jako przejaw zwykłej nieśmiałości. Tymczasem okazuje się, że może ona stanowić poważną chorobę, która znacząco utrudnia normalne funkcjonowanie. 

Bibliografia: 

1. Bomba J., Fobia społeczna, Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2000, 4; 321-331. 
2. Nitka-Siemińska A., Zaburzenia lękowe — charakterystyka i zasady leczenia, Forum Medycyny Rodzinnej 2014, tom 8, nr 1, 37-43. 
3. Reiter M., Diagnoza fobii społecznej u osób dorosłych. Rzetelne metody oceny klinicznej oraz narzędzia diagnostyczne, Rozprawy Społeczne 2021, tom 16, nr 4.