Glikokortykosteroidy – czym są, kiedy są podawane i czy wywołują skutki uboczne?

Glikokortykosteroidy, określane są potocznie jako sterydy, to hormony produkowane w korze nadnerczy człowieka. Są kluczowe dla wielu  procesów metabolicznych, immunologicznych czy endokrynologicznych. Wykorzystując szeroką gamę właściwości tych hormonów, wprowadzono pochodne hormonów naturalnych, które są wykorzystywane w wielu chorobach dermatologicznych, reumatologicznych czy pulmonologicznych.

Glikokortykosteroidy – postacie 

Na rynku farmakologicznym dopuszczono szereg różnych glikokortykosteroidów. W zależności od jednostki chorobowej, w jakiej lekarz chce je zastosować, dobiera się odpowiednią postać tych leków.  

Glikokortykosteroidy możemy stosować w formie wziewnej, doustnej, miejscowej (np. maści), a także w formie iniekcji domięśniowych czy dożylnych. Poszczególne preparaty glikokortykosteroidów są zróżnicowane pod względem m.in. siły działania czy czasu półtrwania leku w organizmie, dlatego lekarz dobiera odpowiedni preparat celem osiągnięcia optymalnego efektu klinicznego przy jak najmniejszym ryzyku działań niepożądanych. 

Forma wziewna glikokortykosteroidów może być stosowana zarówno za pośrednictwem odpowiedniego nebulizatora, kiedy pacjent inhaluje się przez kilka minut mgiełką generowaną przez odpowiedni aparat zawierający leki. W przypadku chorób przewlekłych i regularnego stosowania glikokortykosteroidów zaleca się stosowanie preparatów z gotowych, podręcznych inhalatorków, za pomocą których przy pojedynczym wziewie pacjent dostarcza do drzewa oskrzelowego pełną dawkę preparatu. 

Nigdy nie należy włączać glikokortykosteroidów do leczenia przed wcześniejszą konsultacją z lekarzem. Jedynie niewielka część  preparatów zawierająca glikokortykosteroidy jest dostępna bez recepty. Są to głównie preparaty do stosowania miejscowego z niskim stężeniem danej substancji, która nie powinna wywołać działań niepożądanych przy właściwym jej zastosowaniu.  

Ponadto należy pamiętać, że glikokortykosteroidy należy stosować ściśle z zaleceniem lekarskim, nie można intensyfikować terapii na własną rękę, ponieważ nie są to leki wolne od poważnych skutków ubocznych. 

Skutki uboczne glikokortykosteroidów 

Mimo szeregu korzyści wynikających z terapii glikokortykosteroidami, nie są to leki wolne od działań ubocznych. W przypadku glikokortykosteroidów stosowanych wziewnie, te skutki uboczne są zdecydowanie mniejsze. Udowodniono, że działania uboczne glikokortykosteroidów wziewnych są na tyle małe, że w przypadku wskazań medycznych mogą być stosowane również u dzieci czy kobiet w ciąży. Należy pamiętać jednak, że długotrwałe ich stosowanie może przyczyniać się do zakażeń grzybiczych jamy ustnej czy dysfunkcji mięśni krtani.  

Wśród działań niepożądanych sterydów miejscowych wymienia się przede wszystkim: 

• ścieńczenie naskórka i skóry właściwej; 
• rozstępy;  
• trądzik posterydowy; 
• zapalenie mieszków włosowych; 
• rumień utrwalony;  
• upośledzenie gojenia ran i owrzodzeń; 
• zwiększona skłonność do miejscowych zakażeń bakteryjnych i grzybiczych; 
• jaskra; 
• zaćma. 

Dożylne bądź doustne glikokortykosteroidy wywołują zdecydowanie więcej działań niepożądanych, dlatego iż działają ogólnoustrojowo. Tym samym wpływają na szereg procesów metabolicznych, jak również na funkcje układów i narządów organizmu. Wśród najczęstszych działań niepożądanych glikokortykosteroidów stosowanych ogólnoustrojowo wymienia się: 

• przyrost masy ciała – glikokortykosteroidy powodują specyficzne odkładanie się tkanki tłuszczowej na karku (bawoli kark), tułowiu i twarzy. Kończyny górne i dolne pozostają szczupłe; 
• rozstępy, 
• trądzik, 
• zaburzenia węglowodanowe i cukrzyca, 
• zaburzenia elektrolitowe, 
• nadciśnienie tętnicze, 
• obniżenie nastroju, 
• zaburzenia snu, 
• osteoporoza, 
• opóźnienie wzrastania u dzieci. 

Glikokortykosteroidy w leczeniu chorób układu oddechowego 

Ze względu na silne działanie przeciwzapalne, glikokortykosteroidy wykorzystywane są w hamowaniu reakcji zapalnej oskrzeli. Przekłada się to na zmniejszenie ilości wydzielanego śluzu, zmniejszenie napięcia mięśni gładkich dróg oddechowych i obrzęku. Dlatego u chorób cierpiących z powodu astmy oskrzelowej, w tym alergików, stosowanie glikokortykosteroidów ma podstawowe znaczenie w hamowaniu nadreaktywności oskrzeli w efekcie działania czynników alergizujących. Są więc to leki zajmujące bardzo ważne miejsce w terapii schorzeń układu oddechowego.  

Efekt działania tych leków jest wyraźnie dostrzegalny po minimum tygodniu ich stosowania, choć poprawę w zakresie zmniejszenia nasilenia objawów ze strony dróg oddechowych pacjent powinien odczuć już po kilku godzinach od wdrożenia terapii. 

Podstawową formą glikokortykosteroidów stosowanych w chorobach układu oddechowego są wziewy. Mając na uwadze takie choroby jak astma oskrzelowa czy przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), należy zdawać sobie sprawę, że u tych pacjentów sterydy wziewne są stosowane przez długi czas. Uznaje się je jednak za bezpieczne dla pacjentów i przy odpowiednim doborze terapii nie zauważa się efektów ubocznych leczenia.

Należy tu zwrócić uwagę, że nieleczona odpowiednio astma stanowi większe ryzyko dla kobiety ciężarnej i jej nienarodzonego dziecka niż zastosowanie wziewne glikokortykosteroidu. Jest więc to grupa leków, które mogą być bezpiecznie stosowane u najmłodszych pacjentów i kobiet w ciąży, jeśli oczywiście korzyści z ich stosowania przewyższają potencjalne ryzyko działań niepożądanych.  

Preparaty glikokortykosteroidów wziewnych stosowane w chorobach przewlekłych jak astma czy POChP mają także formy złożone, czyli w jednym inhalatorze jest lek składający się np. z glikokortykosteroidu i beta-mimetyku (leku rozszerzającego oskrzela), co stanowi doskonałą optymalizację stosowanej terapii. 

Glikokortykosteroidy wziewne niejednokrotnie wykorzystywane są także w formie terapii doraźnej, także u młodych pacjentów. Doskonale sprawdzają się w zapaleniach krtani czy tchawicy. 

Postać doustna bądź dożylna glikokortykosteroidów jest stosowana częściej w sytuacjach  zaostrzeń,  czy ciężkich duszności. Jest to najsilniejsza forma sterydów, co przekłada się na pomoc w doraźnym szybkim opanowaniu zaostrzeń schorzeń układu oddechowego. Przy krótkotrwałym, odpowiednim stosowaniu, zmniejsza się ryzyko skutkow ubocznych. 

Plan odstawienia glikokortykosteroidów 

Jeśli glikokortykosteroidy są stosowane poniżej 14 dni w formie ogólnoustrojowej, można je bezpiecznie odstawić. W przeciwnym razie, gdy leczenie doustnymi bądź dożylnymi preparatami trwa dłużej, pacjent narażony jest na większą ilość działań niepożądanych, a także konsekwencje błędnego odstawienia leków.  

Jak wspomniano na początku, glikokortykosteroidy są odpowiednikiem naturalnych hormonów produkowanych w korze nadnerczy. Jeśli pacjent zaczyna je suplementować w postaci doustnej bądź dożylnej, układ endokrynny organizmu człowieka daje nadnerczom sygnał do zaprzestania produkcji naturalnych hormonów, a przynajmniej do zredukowania ich syntezy. Jeśli więc chory nagle przestanie przyjmować glikokortykosteroidy, dochodzi do niedoczynności kory nadnerczy, czyli zbyt małego poziomu hormonów koniecznych do podstawowych przemian metabolicznych w organizmie człowieka. Konieczny jest plan odstawienny, czyli stopniowa redukcja dawki glikokortykosteroidów. 

Glikokortykosteroidy miejscowe 

Glikokortykosteroidy miejscowe, stosowane są bardzo często w różnych chorobach zapalnych skóry. Ich działanie opiera się na zmniejszeniu przepuszczalności naczyń krwionośnych, zmniejszeniu stężenia mediatorów zapalnych i hamowaniu wielu złożonych procesów immunologicznych w skórze.

W przypadku maści na bazie glikokortykosteroidów, należy również dostosować się do zaleceń lekarskich. Wśród chorób, w których miejscowe leczenie glikokortykosteroidami zajmuje istotne miejsce, są m.in. choroby pęcherzowe, liszaj płaski, łojotokowe zapalenie skóry, wyprysk kontaktowy czy atopowe zapalenie skóry. Aktualnie dostępne preparaty pozwalają na ich stosowanie np. tylko raz na dobę, co też redukuje skutki uboczne tych leków. Słabsze glikokortykosteroidy można stosować w formie terapii ciągłej, a silniejsze preparaty w formie terapii przerywanej. 

Źródła: 

1. Bellamy D., Howes T., Przewlekła obturacyjna choroba płuc – kliniczny przewodnik, Alfa Medica, wyd I, 2006 

1. Wybrane choroby dróg oddechowych u dorosłych, pod red Tomasza Targowskiego, Termedia, wyd I, 2015 

1. Andrzej Kaszuba, Marta Pastuszka, Aleksandra Kaszuba, Miejscowe glikokortykosteroidy w leczeniu chorób skóry — zalecane standardy postępowania, Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 5, 347–358 

1. Ernst Mutschler, Farmakologia z elementami toksykologii, wyd I, MedPharm, 2020