Hormony żeńskie – czym są i jaką rolę spełniają w organizmie. Poznaj ich najważniejsze zadania

Za widoczne różnice między płciami odpowiadają między innymi hormony, które mają wpływ na wygląd, zachowanie czy zdolności reprodukcyjne. Charakterystycznymi hormonami dla kobiet są estrogeny, progesteron oraz prolaktyna. Androgeny, mimo że kojarzą się z płcią męską, odgrywają tak samo ważną rolę w kobiecym organizmie. Czym charakteryzują się żeńskie hormony?

Hormony i układ hormonalny

Hormony to związki chemiczne produkowane przez gruczoły i tkanki występujące w ludzkim organizmie. Choć niepozorne, mają ogromny wpływ na funkcjonowanie człowieka, a każde ich zachwianie i odstępstwa od normy skutkują zaburzeniami w pracy organów i tkanek za które odpowiadają.

Jedna z definicji hormonów wskazuje, że są to chemiczne nośniki informacji przekazywanej między komórkami. Hormony odpowiadają za przebieg wszystkich procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie człowieka i dostosowywanie go do zmieniających się warunków. Hormony mają też wzajemny wpływ na swoje działanie.

Produkcją hormonów zajmują się gruczoły. Wszystkie razem tworzą w organizmie układ hormonalny, czyli  wewnątrzwydzielniczy. Oznacza to, że w ramach jednego układu hormonalnego hormony działają wspólnie, ale mogą też sobie wzajemnie przeszkadzać.

Hormony żeńskie odgrywają w układzie hormonalnym zasadniczą rolę, bo od ich działania zależy, czy kobieta będzie mogła zajść w ciążę i urodzić dziecko.

Organizmem kobiet sterują trzy najważniejsze hormony – progesteron, estrogen i prolaktyna.  Przedstawiamy ich najważniejsze zadania:

 Progesteron

Jest to żeński hormon płciowy należący do gestagenów, produkowany przez ciałko żółte menstruacyjne, a w ciąży- ciałko żółte ciążowe i łożysko. Jest charakterystycznym hormonem dla fazy lutealnej.

Progesteron jest niezbędny do owulacji oraz utrzymania ciąży. Jego spadek po porodzie może przyczyniać się do wystąpienia depresji poporodowej. Jego niedobór zaś może prowadzić do występowania poronień. Wzrost poziomu tego hormonu może też współodpowiadać za dolegliwości kobiet opisywane jako zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS).

Pomiar jego stężenia wykonuje się zazwyczaj w celu potwierdzenia owulacji.

Normy progesteronu u kobiety

faza folikularna: 0,057-0,893 ng/ml,
faza owulacyjna: 0,121-12,0 ng/ml,
faza lutealna: 1,83-23,9 ng/ml,
po przekwitaniu: <0,05-0,126 ng/ml.

Progesteron w ciąży – normy

I trymestr: 11,0-44,3 ng/ml,
II trymestr: 25,4-83,3 ng/ml,
III trymestr: 58,7-214 ng/ml.

Wysoki poziom progesteronu w czasie ciąży może wpływać na stabilność emocjonalną, powodować zaparcia, tkliwość piersi i potęgować zmęczenie organizmu. Niski poziom progesteronu w ciąży może być przyczyną poronienia lub świadczyć o ciąży pozamacicznej.  W trzecim trymestrze ciąży, niskie stężenie progesteronu może mieć  oznaczać zatrucie ciążowe lub stan przedrzucawkowy.

Estrogeny

To żeńskie hormony steroidowe produkowane głównie przez jajnik i przez łożysko. Wyróżnia się trzy podstawowe estrogeny: estron, 17-beta-estradiol i estriol . Działanie estrogenów to m.in.:

• Odpowiadanie za rozwój cech płciowych, takich jak: obecność żeńskich narządów płciowych, biustu, charakterystycznego owłosienia ciała czy wysokiej barwy głosu oraz szerokich bioder u kobiety.
• Zwiększanie libido.
• Zwiększanie ilości przezroczystego śluzu, który ułatwia ruch plemników podczas zapłodnienia.
• Wpływ na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej.
• Zatrzymywanie wody w organizmie.

Normy estrogenu u kobiet

Normy estradiolu:

faza folikularna – od 37 do 330 pmol/l (10-90 pg/ml),
połowa cyklu – od 370 do 1835 pmol/l (100-500 pg/ml),
faza lutealna – od 184 do 880 pmol/l (50-240 pg/ml),
po menopauzie – od 37 do 110 pmol/l (20-30 pg/ml),

Normy estriolu:

faza folikularna – poniżej 7 nmol/l (2 ng/ml),

Normy estronu: 

od 74 do 550 pmol/l (20-150 pg/ml).

Poziom estrogenów jest różny w zależności od cyklu miesiączkowego. Najniży poziom ma w trakcie miesiączkowania, do połowy cyklu wzrasta, by pobudzić hormon luteinizujący odpowiedzialny za owulację i tworzenie się ciałka żółtego. Poziom estrogenów gwałtownie spada po menopauzie i jest odpowiedzialny za objawy przekwitania.

Normy estrogenu w ciąży

Bardzo wysokie stężenia zaś obserwowane są podczas ciąży.

1 trymestr – 154 – 3243 pg/ml

2 trymestr – 1561 – 21280 pg/ml.

3 trymestr – 8525 – >30000 pg/ml.

Androgeny

U kobiet wydzielane są one przez jajniki i nadnercza. Należą do nich testosteron, androstendion i DHEAS (siarczan dehydroepiandrosteronu), który jest konwertowany do DHEA będącego tzw. hormonem młodości. Androgeny odpowiadają za:

• zwiększanie masy mięśniowej,
• warunkowanie rozwoju cech płciowych,
• pobudzanie kościotworzenia,
• zwiększenie libido.

Nadmiar androgenów w organizmie kobiety może prowadzić do nadmiernego owłosienia (hirsutyzmu) czy zmian trądzikowych. Ich wysokie stężenie pojawia się m.in. w zespole policystycznych jajników (PCOS) oraz w guzach nadnerczy.

Normy androgenów u kobiet

Normy testosteronu:

0,52-2,43 nmol/l (15-70 ng/dl)

Normy wolnego testosteronu:

<29,5 pmol/l (<8,5 ng/l)

Normy androstendionu:

1,4-9,4 nmol/l (40-270 ng/dl)

Normy dihydroepiandrostendionu (DHEA):

7-31 nmol/l (200-900 ng/dl)

Normy siarczanu dihydroepiandrostendionu (DHEA-S):

2-10 µmol/l (75-370 µg/dl)

Prolaktyna (PRL)

Jest hormonem żeńskim odpowiadającym głównie za wytwarzanie mleka w gruczołach piersiowych. Powstaje w przysadce mózgowej a także w błonie śluzowej macicy, łożysku, gruczołach sutkowych oraz w układzie siateczkowo-śródbłonkowym. Fizjologiczny wzrost stężenia prolaktyny występuje: w ciąży, w czasie laktacji, w czasie podniecenia seksualnego i po stosunku płciowym, przy dużej zawartości białka w diecie, w czasie hipoglikemii, stresu oraz wysiłku fizycznego.

Należy pamiętać, że prolaktyna wydzielana jest w rytmie dobowym i maksymalne stężenie osiąga w czasie snu w godzinach wczesnoporannych. Jej zbyt wysokie stężenie może być przyczyną zaburzeń miesiączkowania, mlekotoku, a także przyczyniać się do niepłodności. Hiperprolaktynemia pojawia się zazwyczaj w przypadku łagodnych guzów przysadki czy też niedoczynności tarczycy.

Normy prolaktyny

1. faza folikularna – poniżej 23 &micro;g/l,
2. faza luteinowa – poniżej 40 &micro;g/l,
3. trzeci trymestr ciąży – do 400 &micro;g/l,

U mężczyzn norma prolaktyny wynosi poniżej 20 µg/l.

Na co wskazują poszczególne normy prolaktyny?

• 5-25 ng/ml -prawidłowa norma,
• powyżej 25 ng/ml – nieregularne miesiączki i cykle bezowulacyjne,
• powyżej 50 ng/ml – zdarza się zupełne zatrzymanie miesiączkowania,
• powyżej 100 ng/ml -istnieje ryzyko guza przysadki.

– W przypadku bezskutecznego regularnego starania się o dziecko przez co najmniej rok, należy rozpoznać niepłodność. Może ona dotyczyć nawet 18-20 proc. par w wieku rozrodczym. Zaleca się w takim wypadku wykonanie badań hormonalnych. Często dopiero podczas starań o ciążę kobieta dowiaduje się o zaburzeniach endokrynnych w swoim organizmie. Podstawowymi badaniami, które należy wykonać są oznaczenia poziomów: progesteronu, FSH, LH, AMH, estradiolu, testosteronu, prolaktyny oraz TSH”– tłumaczy dr  Robert Jędra, ginekolog z Uniwersyteckiego Centrum Zdrowia Kobiety i Noworodka w Warszawie.

Hormony tarczycy

Nie są to żeńskie hormony płciowe, ale odgrywają bardzo ważną rolę w organizmie każdej kobiety. Wyróżniamy wśród nich tyroksynę i trijodotyroninę. Odpowiadają one za przemianę materii, stan skóry i włosów. W tarczycy wydzielana jest także kalcytonina, która oddziaływuje na kości, przeciwdziałając tym samym osteoporozie.

Normy TSH

Zakres normy TSH wynosi od 0,32 do 5,0 mU/l dla osoby dorosłej. Należy pamiętać, że normy, które podane są w opisie badania nie są stałe, zależą od wieku, płci, a także metody, jaką oznaczano ich poziom w laboratorium.

Normy TSH w ciąży

Kobiety ciężarne obowiązują inne normy wyniku badania TSH.

1. I trymestr – od 0,1 do 2,5 mIU/l
2. II trymestr – od 0,1 do 3,0 mIU/l,
3. III trymestr – od 0,1 do 3,0 mIU/l.

Niedoczynność tarczycy objawia się m.in. tyciem i zmęczeniem. U osób z nadczynnością tarczycy występuje m.in. utrata masy ciała i potliwość. W przypadku wyżej wymienionych dysfunkcji tarczycy może również dojść do zaburzeń miesiączkowania oraz niepłodności.

Gonadotropiny (FSH i LH)

Ich główną rolą jest regulacja różnicowania płciowego i czynności gonad. Niskie stężenia gonadotropin wskazują na zaburzenia wydzielania hormonów przez przysadkę. Występują też w czasie ciąży oraz podczas stosowania doustnej antykoncepcji hormonalnej. Stężenia bardzo wysokie, szczególnie FSH, mogą zaś sugerować menopauzę lub przedwczesne wygasanie czynności jajników. Wzrost LH jest wykorzystywany w testach owulacyjnych, np. podczas starań o ciążę.

FSH – normy u kobiet

Poziom FSH zależy od dnia cyklu miesiączkowego.

1.  faza folikularna – poniżej 12 IU/l
2.  jajeczkowanie – od 20 do 90 IU/l
3. faza lutealna – poniżej 10 IU/l
4. menopauza – od 40 do 250 IU/l (po menopauzie stężenie FSH ulega podwyższeniu),
5. ciąża – śladowe stężenie

Poziom FSH zmienia się z wiekiem. Bardzo wysoki jest niedługo po narodzinach, następnie obniża się w pierwszych latach życia. Ponownie zaczyna rosnąć w wieku 6-8 roku życia, poprzedza dojrzewanie płciowe.

Diagnostyka problemów hormonalnych u kobiet

Objawy zaburzeń hormonalnych u kobiet są przez nie często bagatelizowane. Najpowszechniejsze z nich to:

• trądzik i inne zmiany na skórze, np. przebarwienia,
• nadmierne owłosienie,
• nieregularne cykle miesiączkowe,
• obniżone libido,
• przewlekłe zmęczenie,
• pogorszenie samopoczucia,
• zaburzenia snu – problemy z zasypianiem lub zwiększona senność.

By ocenić pracę układu hormonalnego, należy określić poziom stężenia poszczególnych hormonów. Warto dokonać pomiaru poziomu TSH, prolaktyny, FSH, progesteronu i estradiolu. Badania te wykonuje się z krwi, najlepiej oddać ją rano, ponieważ poziom stężenia niektórych hormonów w ciągu dnia zmienia się.

Hormony żeńskie powyżej normy

Zwiększone stężenie TSH występuje w chorobach tarczycy, najczęściej w zapaleniu tarczycy typu Hashimoto. Podwyższona prolaktyna występuje w przypadku guza przysadki mózgowej, ale także przy niedoczynności tarczycy, w zespole policystycznych jajników.

Hormony żeńskie poniżej normy

Niedobór prolaktyny występuje przy nieprawidłowej pracy przedniego płata przysadki mózgowej. Może być także stanem prawidłowym po menopauzie. Progesteron poniżej normy to objaw niedoczynności jajników, podobnie jak obniżony estradiol. Niskie stężenie TSH występuje w przebiegu choroby Gravesa i Basedowa.

Ekspert:

Dr Robert Jędra- specjalizację z Położnictwa i Ginekologii rozpoczynał w II Klinice Położnictwa i Ginekologii CMKP w Szpitalu Bielańskim pod kierownictwem prof. R. Dębskiego. Obecnie asystent I. Kliniki Położnictwa i Ginekologii WUM w Uniwersyteckim Centrum Zdrowia Kobiety i Noworodka. W trakcie doktoratu w dziedzinie ultrasonografii śródporodowej. Prywatnie pasjonat piłki nożnej, sztuk walki i muzyki. Wokalista. Na Instagramie: doctor_robson.

Bibliografia:

G. H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia. Tom 2, Wydawnictwo PZWL, 2020.