Jakie są najbardziej typowe objawy uzależnienia? Dr Louise Stanger wymienia je w swojej najnowszej książce

Jak do tego doszło, że bliska nam, cudowna osoba stała się kimś zupełnie obcym, kogo nie rozumiemy, a w tej chwili może nawet nie lubimy? Aby to pojąć, należałoby prześledzić, w jaki sposób używanie substancji psychoaktywnych oddziałuje na ludzki mózg. Przedstawiamy fragment książki „Uzależnienie w rodzinie. Wsparcie dla bliskich – rozpoznanie problemu, emocje, zdrowienie” autorstwa Louise Stanger, którą Hello Zdrowie oraz Hello Mama objęły swoim patronatem medialnym.

Czym jest uzależnienie?

Uzależnienie to powtarzający się wzorzec zachowania polegający na notorycznym używaniu substancji psychoaktywnych pomimo ich szkodliwego działania. Aktualna – piąta – edycja klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5, opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, uwzględnia 10 kategorii substancji psychoaktywnych, w tym alkohol, opioidy, konopie, halucynogeny, wziewne środki odurzające, środki uspokajające i nasenne.

Każda z tych substancji ma nieco inne działanie, ale łączy je to, że wszystkie w znaczący sposób wpływają na procesy chemiczne zachodzące w mózgu i wskutek ich długotrwałego zażywania ludzie zaczynają zachowywać się inaczej i zaniedbywać ważne aspekty swojego życia.

Przypomnijmy, że uzależnienie jest pierwotną chorobą przewlekłą. Angażuje układ nagrody odpowiedzialny za kontrolę zachowania i motywację, obwody pamięciowe i inne powiązane systemy. Uzależnienie prowadzi do szybkiego pogarszania się funkcjonowania mózgu, a nieleczone może skutkować nawet śmiercią. To, że osoba uzależniona zdaje sobie sprawę ze swojego stanu i pragnie zerwać z nałogiem, nie oznacza, że jest w stanie to zrobić. Przeszkodę stanowi m.in. silny głód środka uzależniającego, a także niemożność panowania nad sobą i kierowania swoim życiem. Człowiek cierpiący na zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych traci kontrolę nad ciałem, emocjami i relacjami społecznymi.

Można u niego zaobserwować następujące objawy:

• drażliwość,
• nagłe i nieuzasadnione wybuchy gniewu,
• tendencję do izolowania się,
• zaburzenia snu,
• brak energii i motywacji,
• opuszczanie zajęć szkolnych albo godzin pracy,
• unikanie uczestnictwa w życiu rodzinnym,
• negatywne zmiany w nastawieniu do życia, siebie i innych,
• przebywanie do późna lub nocowanie poza domem,
• trudności finansowe,
• kradzieże,
• utratę zainteresowania nauką albo pracą,
• prowadzenie samochodu pod wpływem alkoholu lub środków odurzających,
• problemy z przestrzeganiem prawa,
• wypadki komunikacyjne,
• kłamanie i oszukiwanie,
• zmiany w wyglądzie,
• wypadki w domu,
• kłótnie i bójki,
• nadmierne gadulstwo lub zbytnią małomówność,
• nadpobudliwość,
• skrytość,
• ślady po ukłuciach bądź siniaki na nadgarstkach, ramionach, nogach, podeszwach stóp,
• posiadanie akcesoriów do zażywania narkotyków (fajki, elektroniczne inhalatory, np. e-papierosy, waporyzatory, igły, strzykawki),
• szybką utratę lub nagły przyrost wagi,
• zmianę kręgu przyjaciół lub znajomych,
• zmianę w sposobach spędzania czasu wolnego,
• zmiany w sposobie ubierania się,
• intensywne wydawanie pieniędzy,
• niekontrolowane granie w gry hazardowe,
• niekontrolowane granie w gry komputerowe.

Co się dzieje w mózgu?

Jak do tego doszło, że bliska nam, cudowna osoba stała się kimś zupełnie obcym, kogo nie rozumiemy, a w tej chwili może nawet nie lubimy? Aby to pojąć, należałoby prześledzić, w jaki sposób używanie substancji psychoaktywnych oddziałuje na ludzki mózg.

Specjaliści z zakresu psychoterapii oraz neurolodzy są zgodni, że pod wpływem substancji psychoaktywnych w mózgu zachodzą zmiany, które rzutują na nasze interakcje ze światem. Zmienia się sposób myślenia, przeżywania, a co za tym idzie – zachowanie i działanie. Znajdujący się w mózgu układ nagrody jest pobudzany przez podstawowe potrzeby i aktywuje się podczas ich zaspokajania. Wydzielana wówczas dopamina sprawia, że odczuwamy przyjemność, a wręcz euforię. Pierwszy pocałunek, podwyżka, awans – wszystko to stymuluje wytwarzanie dopaminy.

W analogiczny sposób działają substancje psychoaktywne, przy czym w ich przypadku poziom dopaminy wzrasta wielokrotnie bardziej niż podczas uprawiania seksu – setki, a może nawet tysiące razy. Dopaminowa gorączka zniewala mózg. Mózg człowieka ma pięć głównych sieci funkcjonalnych: limbiczną, istotności, wykonawczą, pamięci i domyślną. Wszystkie one zostają dotknięte przez uzależnienie. Układ limbiczny tworzą struktury odpowiedzialne za regulację stresu, emocji oraz odgrywające ważną rolę w procesach zapamiętywania i motywacji. Układ ten rejestruje pozytywne i negatywne rezultaty naszych działań oraz bierze udział w podejmowaniu decyzji.

Sieć istotności uczestniczy w różnorodnych, złożonych funkcjach, takich jak analiza sygnałów społecznych i sensorycznych. Umożliwia nam gromadzenie informacji z przeszłych doświadczeń, wyciąganie wniosków i dokonywanie wieloaspektowych wyborów. Sieć istotności odpowiada także za odbiór i interpretację sygnałów płynących z otoczenia, dzięki czemu, np. widząc czerwone światło, zatrzymujemy się przed skrzyżowaniem. Jednak osoba będąca pod wpływem substancji psychoaktywnych nie potrafi odpowiednio odczytać tych sygnałów i reaguje na nie niewłaściwie.

Funkcje wykonawcze należą do kluczowych funkcji mózgu i są w nie zaangażowane wszystkie sieci. Bierze w nich udział wiele elementów zdolności poznawczych, m.in. hamowanie, pamięć operacyjna, myślenie abstrakcyjne czy podejmowanie decyzji. Alkohol i inne środki odurzające upośledzają funkcje wykonawcze, które są odpowiedzialne za stawianie sobie celów i ich realizację, oraz zmieniają nasze reakcje, przez co nie jesteśmy w stanie hamować swoich działań. Oddziałują także na naszą pamięć, dlatego osoby pod ich wpływem nie potrafią sobie przypomnieć, co się zdarzyło („urwał im się film”). Rzutują również na nasze stany emocjonalne. Człowiek uzależniony może być spokojny i czuły, po czym nagle wybuchać gniewem, a za chwilę popadać w skrajne przygnębienie. Ta huśtawka emocji jest spowodowana przez nagły spadek lub wzrost poziomu dopaminy.

Zewnętrzną strukturę mózgu człowieka tworzy kora mózgowa podzielona na cztery parzyste płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Każdy z tych obszarów ma określone zadanie. Przy uzależnieniu najwięcej problemów pojawia się w korze przedczołowej, stanowiącej część płata czołowego. Bierze ona udział w świadomych procesach myślowych i poznawczych, wyrażaniu się, osądach i podejmowaniu decyzji, a także w umiejętności hamowania swojego zachowania. Pod wpływem substancji psychoaktywnych kora przedczołowa traci zdolność do pełnego wykonywania swoich funkcji, z tego względu osoba uzależniona nie myśli racjonalnie i nie jest w stanie podejmować rozsądnych decyzji, uczyć się, powstrzymywać się przed działaniem szkodliwym, a kieruje się nieracjonalnymi impulsami.

Korę przedczołową można porównać do samochodu z jego układem hamowania i układem kierowniczym. Układ hamowania pozwala nam zatrzymać się bezpiecznie, kiedy dojeżdżamy do świateł, skrzyżowania lub innego samochodu. Przy używaniu substancji  psychoaktywnych żaden z tych systemów nie działa – nic nami nie kieruje i nic nas nie hamuje. Szalejące w nas emocje wymykają się spod kontroli, a wtedy nie widzimy znaku stopu.

W efekcie nasz dotychczasowy stosunek do miejsc, ludzi, rzeczy, a także myśli i uczucia ulegają diametralnej zmianie, za co po części odpowiadają duże i nagłe wahania poziomu dopaminy, która jest odpowiedzialna za odczuwanie przyjemności, motywację i energię do działania. Z czasem organizm przyzwyczaja się do dużej ilości dopaminy, a zatem potrzebuje coraz więcej substancji psychoaktywnej, by ponownie osiągnąć ten stan euforii.

Na szczęście nasz mózg jest plastyczny – czyli podatny na przekształcenia. Tę jego właściwość nazywamy neuroplastycznością. W uproszczeniu chodzi o to, że potrafi się zmieniać i regenerować, kompensując sobie straty. Czyli to nie koniec. Mamy szansę. Zdrowienie jest możliwe. Zarówno osoba uzależniona, jak i jej rodzina oraz bliscy mogą prowadzić normalne życie. Mamy do tego narzędzia – musimy tylko je poznać i nauczyć się z nich korzystać.

„Uzależnienie w rodzinie. Wsparcie dla bliskich – rozpoznanie problemu, emocje, zdrowienie” autorstwa Louise Stanger

Poradnik uczący metod i technik postępowania w sytuacji, gdy członek rodziny ma problemy z uzależnieniem. Pomaga zrozumieć, przez co przechodzi ta osoba, uświadamia, jak choroba wpływa na funkcjonowanie całej rodziny, kreśli typowe problemy i proponuje konkretne rozwiązania. Pozwala na pracę we własnym tempie i koncentrowanie się na obszarach, w których rodzinie potrzebne jest największe wsparcie.

Autorka, opierając się na wieloletnim doświadczeniu w prowadzeniu terapii uzależnień i terapii rodzinnej, pokazuje, jak pomóc bliskiemu w dochodzeniu do zdrowia, nie zapominając przy tym o sobie.