Jama ustna – budowa i funkcje. Choroby jamy ustnej

Jama ustna to początkowy odcinek przewodu pokarmowego oraz część aparatu mowy. Znajdujące się w niej zęby umożliwiają rozdrabnianie pokarmu, a język jego przeżuwanie i przesuwanie w stronę gardła. Z kolei trzy pary dużych ślinianek wydzielają ślinę potrzebną do nawilżania jamy ustnej oraz ochrony zębów. Do najczęstszych chorób jamy ustnej należą choroby zębów i przyzębia, owrzodzenia oraz nowotwory jamy ustnej. Codzienna higiena jamy ustnej jest konieczna do zachowania zdrowia.

Budowa i funkcje jamy ustnej

Jama ustna rozpościera się od warg do cieśni gardła. Wargi stanowią początkowy odcinek przewodu pokarmowego. Zbudowane są przede wszystkim włókien mięśniowych i tkanki łącznej. Czerwoną barwę nadają im prześwitujące włośniczki. Obecne w wargach zakończenia nerwowe pomagają w rozróżnieniu rodzaju spożywanego pokarmu. Dzięki współpracy warg oraz innych struktur jamy ustnej – policzków, łuków zębowych, języka i podniebienia możliwe jest jedzenie oraz wydawanie dźwięków.

Jama ustna właściwa z przodu ograniczona jest przez wargi, z tyłu przez łuk językowo-migdałkowy, od dołu przez dno jamy ustnej oraz od góry przez podniebienie twarde i miękkie.

Podniebienie twarde i miękkie

Podniebienie zbudowane jest z płytki kostnej, która oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Wyróżnia się dwa rodzaje podniebienia. Podniebienie twarde utworzone jest z kości szczęki i stanowi dwie trzecia całego podniebienia. Pokrywające je gruczoły śluzowe wytwarzają śluz, który nawilża przyjęty pokarm i umożliwia jego połykanie.

Podniebienie miękkie stanowi jedną trzecią podniebienia. Znajdujące się w nim mięśnie (napinacz i dźwigacz podniebienia), unoszą podniebienie i odgradzają jamę nosową od jamy ustnej podczas połykania pokarmu. Ponadto mięśnie te biorą udział w otwieraniu trąbki słuchowej, dzięki czemu możliwe jest wyrównanie ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej.

Zęby

Zęby to twarde struktury służące gryzieniu i żuciu pokarmu. Ich zawiązki powstają już w czasie życia płodowego. Wyżynanie pierwszych zębów mlecznych ma miejsce około szóstego miesiąca życia niemowlęcia i trwa do 21-31 miesiąca. Wszystkich zębów mlecznych jest dwadzieścia, po dziesięć w każdym łuku. Są to siekacze, kły oraz oraz zęby trzonowe. Zęby przedtrzonowe pojawiają się dopiero podczas wyżynania zębów stałych, czyli około szóstego roku życia. Proces wyżynania kończy się około 25. roku życia.

Ile zębów ma człowiek? Dorosły człowiek ma od 28 do 32 zębów. Zęby, które nie występują u wszystkich osób to tzw. ósemki (zęby mądrości). Każdy rodzaj zębów pełni odmienną funkcję. Wyróżnia się:

• cztery siekacze (dwa przyśrodkowe i dwa boczne) –  mają płaski kształt i służą do cięcia pokarmu,
• dwa kły (trójki) – są bardzo ostre i biorą udział w oddzieraniu twardego pożywienia,
• cztery zęby przedtrzonowe (czwórki i piątki) – posiadają dwa guzki; służą do rozgniatania i rozcierania pokarmu,
• trzy zęby trzonowe (szóstki, siódemki i ósemki) – podobnie jak zęby przedtrzonowe mają szeroką koronę i guzki umożliwiające kruszenie pokarmu.

Wszystkie zęby występują symetrycznie po obu stronach łuku. W budowie zęba wyróżnia się od góry: guzek zęba, szkliwo, miazgę zęba, zębinę i cement.

Język

Język jest narządem umożliwiającym mówienie oraz żucie i połykanie pokarmu. Na jego grzbiecie usytuowane są brodawki nitkowate, których funkcją jest wspomaganie żucia. Pomiędzy nimi znajdują się brodawki grzybowate zawierające kubki smakowe. Największymi brodawkami są brodawki okolone. Położone są przy tylnej jednej trzeciej języka; układają się w kształt odwróconej litery V i są głównym narządem smaku. Ponadto na brzegach języka występują brodawki liściaste. Rozmieszczone na całej powierzchni języka kubki smakowe umożliwiają rozpoznawanie czterech smaków: słonego, gorzkiego, słodkiego i kwaśnego

Ślinianki

Ślinianki to parzyste narządy wytwarzające ślinę, która nie tylko nawilża jamę ustną, wspomaga połykanie i życie pokarmu, ale też  bierze udział w ochronie jamy ustnej i zębów. Ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe znajdują się w dnie jamy ustnej, natomiast ślinianki przyuszne leżą pomiędzy żuchwą a uchem. Występującą w nich dwa typy komórek:  komórki surowicze oraz komórki śluzowe. Te pierwsze produkują wodnistą wydzielinę zawierającą amylazę, natomiast drugie wytwarzają lepką wydzielinę, w której znajduje się mucyna.

Choroby jamy ustnej

Do najczęstszych schorzeń jamy ustnej należą choroby zębów i przyzębia, w tym:

• próchnica zębów,
• zapalenie miazgi,
• ropień zęba,
• paradontoza,
• przerost dziąseł i zapalenie dziąseł,
• liszaj płaski,
• leukoplakia,
• wady zgryzu.

Ponadto w obrębie jamy ustnej mogą występować owrzodzenia i afty. Są to bolesne nadżerki pojawiające się na języku, wargach i podniebieniu miękkim. Mogą być spowodowane niedoborami witamin i minerałów (witaminy B12, żelaza i kwasu foliowego), urazami oraz narażeniem na stres. Nawracające owrzodzenie ust, czyli opryszczka (potocznie nazywana zimnem) spowodowana jest wirusem opryszczki. Jest to bardzo bolesna zmiana tworząca się na błonie śluzowej warg. Do czynników, które mogą wyzwolić nawrót opryszczki, należą: osłabienie organizmu, zmęczenie, miesiączka, ekspozycja na silne promieniowanie słoneczne oraz stres.

Wśród nowotworów jamy ustnej wymienia się: raki płaskonabłonkowe rozwijające się w obrębie języka i w dnie jamy ustnej oraz raki gruczołowe powstające w śliniankach. Najczęstszym nowotworem jamy ustnej jest rak języka. Z wyglądu przypomina narośl lub niegojące się owrzodzenie. Im wcześniej zostanie wykryty, tym większe szanse na pozytywny wynik terapii.

Ślinianki narażone są na tworzenie się guzów, które powodują powiększenie ich rozmiaru. Rosnący guz złośliwy może doprowadzić do zniszczenia nerwu twarzowego, co powoduje jednostronne porażenie mięśni twarzy. W przebiegu choroby Sjorgena obserwuje się powiększenie ślinianki przyusznej spowodowane naciekiem limfocytów. Uszkodzenie ślinianki i zanik komórek surowiczych prowadzą do spadku wydzielania śliny. Niedobór śliny sprawia, że jama ustna nie oczyszcza się, co wywołuje stany zapalne dziąseł, krwawienie z dziąseł i próchnicę zębów.

Badanie jamy ustnej

Badanie jamy ustnej umożliwia ocenę błon śluzowych oraz oraz identyfikację zmian takich jak: nadżerki, owrzodzenia, obrzęk, rumień, nadmierne rogowacenie, zmiany w pigmentacji, torbiele śluzowe, zapalenie i krwawienie przyzębia oraz nadżerki zębów. W trakcie badania lekarz oświetla wnętrze jamy ustnej otoskopem lub latarką i sprawdza kolejno: czerwień wargową i błonę śluzową wargi górnej i dolnej, śluzówkę policzków, część grzbietową języka i okolicę podjęzykową oraz podniebienie miękkie.

W trakcie badania pacjent może zostać poproszony o zwilżenie warg językiem (ocena czerwieni wargowej), wysunięcie języka (ocena powierzchni grzbietowej języka), uniesienie języka do podniebienia (ocena powierzchni spodnio- bocznej języka) oraz wysunięcie języka i powiedzenie „aaa” (ocena podniebienia miękkiego).

Jak prawidłowo dbać o higienę jamy ustnej?

Odpowiednia higiena jamy ustnej jest niezwykle ważna dla zachowaniu zdrowych zębów oraz zapobiegania powstawaniu zmian zapalnych w jamie ustnej. Z tego względu należy myć zęby minimum dwa razy dziennie przez dwie minuty oraz czyścić przestrzenie międzyzębowe nitką dentystyczną. Podstawą są także regularne wizyty u dentysty. Aby zmniejszyć ryzyko występowania chorób jamy ustnej należy prawidłowo się odżywiać, zrezygnować z palenia papierosów oraz ograniczyć spożycie alkoholu.

Bibliografia:

1. Bochenek A., Reicher M.: „Anatomia człowieka. Tom I. Anatomia ogólna, kości, stawy i więzadła, mięśnie”. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2006.
2. Traczyk W., „Fizjologia człowieka w zarysie”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
3. Monika Jankowska, Anna Starzyńska, „Nowotwory złośliwe jamy ustnej — charakterystyka, diagnostyka, postępowanie”, Forum Medycyny Rodzinnej 2016, tom 10, nr 5, 111–262.