U kogo może rozwinąć się katatonia? Jakie są jej objawy? 

Katatonia jest zespołem psychopatologicznym, któremu towarzyszy zwiększona lub zmniejszona aktywność ruchowa przy jednoczesnym utrudnionym kontakcie z otoczeniem. Choroba nie jest bardzo częsta – występuje u 10 proc. pacjentów z zaburzeniami psychicznymi. To sprawia, że jej przyczyny wciąż nie zostały jednoznacznie rozpoznane. Co wiadomo na temat katatonii? Jakie objawy na nią wskazują? Czy można ją leczyć? 

Czym jest katatonia? 

Znasz film „Przebudzenie” z 1991 r. z Robertem de Niro i Robinem Williamsem? To oparta na faktach opowieść o lekarzu, który wykorzystuje eksperymentalne metody terapeutyczne, aby przywrócić świadomość pacjentom w katatonii (całkiem skutecznie, choć niestety nie na stałe). Jeśli pamiętasz ten film, to z pewnością jesteś w stanie przywołać w pamięci smutny obraz tej choroby. 

Czym jednak tak naprawdę jest? Jeśli przyjrzeć się pochodzeniu słowa, to zauważysz, że po grecku katá oznacza całkowicie, a tonikós napięty. Katatonia jest więc zespołem objawów z przeważającymi nieprawidłowościami w zakresie ruchów. Drżenie ciała i niekontrolowane ruchy mogą być zwiększone (jest to wówczas postać hiperkinetyczna) albo zmniejszone (postać hipokinetyczna). W przytaczanym filmie „Przebudzenie” lekarz rozważa sytuację, w której drżenie ciała stopniowo, wraz z upływem lat, przyspiesza tak bardzo, że chory sprawia wrażenie znieruchomiałego. 

Choć choroba nie jest nowa, to po raz pierwszy zdefiniował ją dopiero Karl Ludwig Kahlbaum w 1868 r. W jego opisie katatonia nie jest schorzeniem samym w sobie, ale zespołem symptomów, które towarzyszą innym zaburzeniom (głównie psychicznym). Natomiast w 1904 r. Emil Kraepelin włączył pojęcie katatonii do definicji otępienia wczesnego (łac. dementia praecox). I do niedawna choroba traktowana była głównie jako zespół schizofreniczny. Współcześni naukowcy stoją jednak na stanowisku, że to odrębny zespół psychopatologiczny. 

Jak objawia się katatonia? 

Katatonia jest zespołem objawów występujących przede wszystkim w sferze ruchowej. Obserwuje się tutaj: 

• mutyzm – zaburzenie, które uniemożliwia kontakt werbalny przy zachowanej sprawności aparatu mowy, 
• zastyganie – przejściowe wstrzymanie aktywności ruchowej, 
• znieruchomienie – długotrwałe wstrzymanie aktywności ruchowej, 
• osłupienie – połączenie mutyzmu ze zniesieniem reagowania na bodźce napływające z zewnątrz, 
• negatywizm – przeciwstawianie się poleceniom z zewnątrz (np. próbom wykonania badania przez lekarza), 
• pobudzenie – wzmożona aktywność ruchowa nienakierowana na żaden cel i niesprowokowana żadnym bodźcem zewnętrznym, 
• katalepsja – zesztywnienie mięśni i przybranie nienaturalnej pozycji ciała, 
• gibkość woskowa – przyjmowanie przez ciało nadanej pozycji, 
• automatyczna uległość albo bierna uległość – bezrefleksyjne wykonywanie poleceń albo poddawanie się ruchowi pomimo wcześniej wydanego przez lekarza odmiennego polecenia, 
• stereotypie – wykonywanie stale powtarzających się, bezcelowych ruchów, 
• ambitendencja – wykonywanie czynności sprzecznych ze sobą, 
• zjawiska echowe – powtarzanie czyichś słów i ruchów, 
• manieryzm – celowe wykonywanie ruchów lub gestów, 
• dezorganizacja zachowania – niemożność wykonywania celowych czynności. 

Objawy te nie muszą występować jednocześnie. Mało tego, choć najbardziej charakterystyczne dla katatonii są gibkość woskowa i katalepsja, to nie muszą one w ogóle się pojawić, aby można było stwierdzić omawianą chorobę. Dlatego też rozpoznanie zaburzenia jest tak dużym wyzwaniem diagnostycznym. 

Jakie są przyczyny katatonii? 

Niestety katatonia wciąż pozostaje chorobą tajemniczą. Nieznane są przyczyny jej rozwoju, a badania utrudnia fakt, że zespół objawów może towarzyszyć zarówno schorzeniom natury psychicznej, jak i fizycznej. Jednym z możliwych czynników jest nadmierne pobudzenie układu glutaminergicznego i jednoczesne niewystarczające pobudzenie układu GABA-ergicznego. Potwierdzać tę teorię zdaje się skuteczność farmakoterapii z wykorzystaniem antagonistów receptora glutaminergicznego oraz leków oddziałujących na receptor GABA-A. 

Znaczenie dla powstania choroby ma też prawdopodobnie korowe i podkorowe przekaźnictwo dopaminergiczne. Zaburzenia w tym obszarze doprowadzają do nieprawidłowości w sferze ruchu. Przyczyn katatonii można upatrywać też w nieprawidłowościach autonomicznego układu nerwowego. Ponadto, u aż 20 proc. przypadków katatonia wynika z zaburzeń genetycznych, metabolicznych lub infekcji, a nawet chorób z autoagresji czy epilepsji. Może też być powikłaniem przeprowadzonych zabiegów medycznych czy zatrucia toksynami. 

Katatonia u dzieci i młodzieży 

Jak wynika z analiz Benarousa i wspólników, katatonia występuje u 0,6-17 proc. pacjentów objętych hospitalizacją. Skala problemu w populacji ogólnej jest z pewnością większa. Niestety ze względu na brak danych nie można powiedzieć, jak wiele dzieci choruje. Należy natomiast podkreślić, że symptomy pojawiają się dopiero w okresie dojrzewania i przeważnie mają związek z rozwijającą się schizofrenią lub zaburzeniami nastroju (np. depresja, mania). Wcześniejsza katatonia jest niezwykle rzadka. 

Jak wynika z badań Wing i Shah, istnieje również związek katatonii ze spektrum autyzmu (występuje u 17 proc. dzieci autystycznych powyżej 15. roku życia). Wedle niektórych badaczy katatonię u dzieci i młodzieży należy wręcz traktować jako objaw autyzmu. Nie jest to jednak stanowisko uznawane przez wszystkich medyków. 

Jak leczy się katatonię? 

Współczesne zdjęcia i historyczne obrazy katatoników mogą rodzić strach i przekonanie, że to choroba nieuleczalna. To na szczęście nieprawda. Katatonię, pomimo wciąż ograniczonej wiedzy na jej temat, można leczyć. I to nawet ciężkie przypadki. 

„Washington Post” opisał 1 czerwca 2023 r. przypadek April Burrel, która obudziła się z katatonii po… dwudziestu latach! Wszystko dlatego, że rozpoznano u niej toczeń. Jego wyleczenie wyeliminowało przyczyny katatonii i pozwoliło kobiecie ocknąć się. Pokazuje to, jak ważne w leczeniu zaburzeń psychopatologicznych jest interdyscyplinarne podejście i współpraca wielu lekarzy. 

W Polsce w leczeniu katatonii wykorzystuje się przeważnie lorazepam (opcjonalnie też leki przeciwpsychotyczne albo klozapinę) bez względu na przyczynę wywołującą objawy. Alternatywą dla nieskutecznej farmakoterapii są elektrowstrząsy, wykazują skuteczność u 80-100 proc. pacjentów. Stosuje się je tylko w sytuacji zagrożenia życia oraz gdy wszystkie inne podawane leki nie przynoszą poprawy. U osób odczuwających lęk (co nie zawsze da się stwierdzić) podawane mogą być też benzodiazepiny.  

Bibliografia: 

1. Mazur R., Klimarczyk M., Trzcińska M., Rajczyk W., Zaburzenia świadomości — spojrzenie interdyscyplinarne, Polski Przegląd Neurologiczny 2014, t. 10, nr 2, s. 51-58. 
2. Remberk B., Szostakiewicz Ł., Kałwa A., Bogucka-Bonikowska A., Borowska A., Racicka-Pawlukiewicz E., Czym jest katatonia u dzieci i młodzieży, Psychiatria Polska 2020, nr 54(4), s. 759-775. 
3. Rudzinski G., Brzuszkiewicz K., Pożarowska K., Kusak N., Łozowski B., Szczepaniak-Wójtowicz E., Soroka E., O katatonii raz jeszcze… – przegląd piśmiennictwa, Journal of Education, Health and Sport 2023, nr 24(1), s. 53-66.