Choroba kesonowa. Przyczyny, objawy i leczenie choroby nurków

Choroba dekompresyjna, inaczej kesonowa, bywa też nazywana „chorobą nurków”, ale grozi również pilotom samolotów i…. górnikom. Pojawia się bowiem na skutek narażenia na gwałtowne zmiany ciśnienia otoczenia. Choroba kesonowa daje wiele objawów i może być przyczyną zgonu.

Co to jest choroba kesonowa?

Choroba kesonowa, czy też choroba dekompresyjna lub „choroba nurków” (Morbus Caisson, DCS Decompression sickness), jest to zespół objawów o różnym nasileniu, które pojawiają się po narażeniu organizmu na gwałtowną zmianę ciśnienia zewnętrznego z wysokiego na niskie. Taka sytuacja ma miejsce, kiedy np. nurek wynurzy się na powierzchnię bez zachowania zasad dekompresji. Szacuje się, że połowa przypadków choroby dekompresyjnej ujawnia się 30 po zakończeniu nurkowania. Pierwsze symptomy mogą jednak wystąpić nawet 36 godzin po wynurzeniu.

Nazwa choroby pochodzi od kesonów. Tym mianem nazywano skrzynie, których używano do prac na głębokościach, np. przy budowie tam czy mostów. Wysokie ciśnienie wewnątrz nich zapewniało szczelność i uniemożliwiało napływ wody do wnętrza. Dzięki temu przez dłuższy czas mogli tam pracować ci, którzy brali udział w budowie. W momencie wynurzania dochodziło do gwałtownego spadku ciśnienia oddziałującego na organizm. To było przyczyną wielu niepokojących dolegliwości, które z czasem połączono z właściwą przyczyną.

Choroba kesonowa – na czym polega i jak do niej dochodzi?

Aby zrozumieć mechanizm powstawania i przyczyny choroby dekompresyjnej, należy przypomnieć sobie kilka praw przyrody i fizyki. W mieszaninie gazów, którą oddychamy, jest 21% tlenu i 78% azotu. Na dużej głębokości na organizm działa wysokie ciśnienie hydrostatyczne. Wzrost tego ciśnienia wywołuje zwiększenie rozpuszczalności się gazów we krwi, co powoduje ich zwiększoną penetrację do tkanek. W związku z tym, że azotu w mieszaninie oddechowej jest bardzo dużo, znaczna część również odkłada się w tkankach. Stopień nasilenia kumulacji w tkankach zależy od ich ukrwienia i zawartości tłuszczów, np. tkanki dobrze ukrwione znacznie szybciej będą wysycać się azotem.

W czasie wynurzania, czyli w momencie kiedy ciśnienie zaczyna gwałtownie spadać, opisane wyżej procesy zachodzą w sposób odwrotny. Spada nagle rozpuszczalność gazów, a te, które w dużej ilości uwolniły i rozpuściły się w tkankach, wydzielają się w postaci pęcherzyków. Mają one skłonność do mechanicznego uszkadzania tkanek, niszczenia ścian naczyń krwionośnych, czasem stają się materiałem zatorowym, który zwęża lub zamyka światło naczynia. Jeżeli dochodzi do zamknięcia naczynia, zaburzone są procesy dostarczania do niego tlenu, a co za tym idzie – dochodzi do martwicy tkanek. Największe szkody dotyczą tkanek o największym unaczynieniu.

Warto dodać, że pod wpływem działania azotu na większych głębokościach może wystąpić również narkoza azotowa (ang. nitrogen narcosis) – przy wzroście ciśnienia parcjalnego azotu ujawniają się jego narkotyczne właściwości azotu. Może to prowadzić do  wystąpienia rozmaitych zaburzeń psychofizycznych podobnych do upojenia alkoholowego. Ogólnie przyjmuje się, że ryzyko narkozy azotowej wyraźnie wzrasta po przekroczeniu granicy 30 m.

Objawy choroby dekompresyjnej

Objawów choroby kesonowej jest wiele i mogą dotyczyć w zasadzie wszystkich struktur organizmu.  Największa pula dolegliwości pochodzi ze strony:

• mięśni,
• stawów,
• skóry.

Jednak przy znacznym nasileniu dolegliwości dołączają się inne objawy dekompresji – ze strony układu oddechowego, krążenia i nerwowego, które czasami, mimo podjęcia szybkiego leczenia mogą doprowadzić do śmierci.

Typy choroby dekompresyjnej

Wyróżnia się dwa podstawowe typy choroby oraz ich postać mieszaną:

• W typie I choroby kesonowej symptomy dotyczą przede wszystkim skóry, mięśni, stawów i kości. Najczęściej występuje świąd skóry i czerwono-sina wysypka, zlokalizowana w różnych miejscach ciała (często na brzuchu). Pojawiają się bóle mięśni i stawów, którym może towarzyszyć ograniczenie ich ruchomości. Dolegliwościom często towarzyszą objawy ogólne, takie jak zmęczenie i osłabienie. Dolegliwości występują w okresie od wyjścia z wody do kilku godzin od wynurzenia, jednakże zdarza się czasem, że zauważyć je można kilkanaście godzin po nurkowaniu.  
• W typie II choroby kesonowej objawy pojawiają się zwłaszcza ze strony układu nerwowego oraz ucha środkowego i powikłania zatorowe. Wśród dolegliwości dominują bóle i zawroty głowy, zaburzenia przytomności, zaburzenia czucia, niedowłady i porażenia. Występują także nudności i wymioty, szumy uszne, nagłe pogorszenie słuchu.

Nie można dokładnie przewidzieć zakresu i skutków choroby kesonowej. Nie wiadomo, ile uszkodzeń narządowych ustąpi, a ile pozostanie na stałe. Wiadomo jednak, że nieleczona, ciężka choroba kesonowa prowadzi do śmierci. Niezależnie od typu, Im szybciej wystąpią objawy, tym choroba ma ostrzejszy i groźniejszy dla zdrowia i życia przebieg.

Choroba kesonowa a jałowa martwica kości

Jest to późna konsekwencja choroby dekompresyjnej, może wystąpić kilka tygodni, a nawet miesięcy po nurkowaniu. Może objawić się zarówno u zawodowych nurków, jak i osób nurkujących rekreacyjnie, jeśli u tych ostatnich dojdzie do „zsumowania” urazów dekompresyjnych.

Główną przyczyną wystąpienia jałowej martwicy kości jest nieprzestrzeganie zasad dekompresji i częste powtórzenia nurkowań. W wyniku tego obszar uszkodzonej tkanki kostnej powiększa się, a następnie rozwija się martwica kości. Patologiczne zmiany pojawiają się zwykle w okolicy dużych stawów, przede wszystkim:

• głowy kości udowej,
• nasady bliższej kości promieniowej,
• nasady bliższej kości piszczelowej,
• nasady dalszej kości ramiennej.

Komu grozi choroba kesonowa?

Choroba kesonowa to inaczej choroba nurków, ale może wystąpić dopaść również pilotów samolotów – w sytuacji, gdy samolot po wystartowaniu dla bezpieczeństwa w kontrolowany sposób obniża w środku ciśnienie (przy szybkim wznoszeniu się – rzędu 20 m/s, choroba dekompresyjna może wystąpić już od 8000 metrów).  Dolegliwości mogą pojawić się też u pracowników opuszczających kesony lub kopalnie do których w celu pozbycia się wody wpompowano powietrze.

Na wystąpienie objawów choroby dekompresyjnej narażone są zwłaszcza osoby otyłe. Ponieważ to w tkance tłuszczowej jest przechowywana duża ilość rozpuszczonego azotu, im więcej tłuszczu, tym większe są szanse na pojawienie się pęcherzyków azotu pod skórą.

Na większe ryzyko objawienia się choroby kesonowej wpływają również m.in.:

• wiek – układ krążenia i oddechowy u osób starszych pracują mniej wydajnie, co utrudnia wymianę gazową,
• alkohol – spożywanie napojów wyskokowych przed lub po nurkowaniu rozszerza naczynia włosowate i przyspiesza krążenie,  co zwiększa transport  azotu podczas nurkowania,
• odwonienie – zmniejsza ilość krwi niezbędnej do wymiany gazowej, co powoduje wolniejsze usuwanie azotu z organizmu.
• temperatura wody – nurkowanie w zimnej wodzie (ewentualnie w skafandrze niedopasowanym do temperatury) także negatywnie wpływa na krążenie,
• intensywny wysiłek fizyczny – ćwiczenia podczas nurkowania przyspieszają krążenie, co sprawia, że azot dociera do tkanek szybciej, niż normalnie.

Ryzyko pojawienia się objawów choroby dekompresyjnej wzrasta również przy wielokrotnym schodzeniu pod wodę.  W czasie każdego nurkowania do magazynowania azotu – całkowite usunięcie go z organizmu następuje dopiero po kilku dniach.

Choroba dekompresyjna rzadko występuje u osób, które uprawiają freediving – nie oddychają one bowiem gazem pod zwiększonym ciśnieniem.

Pierwsza pomoc w chorobie dekompresyjnej

W przypadku bycia świadkiem wypadku nurkowego i pojawienia się objawów choroby kesonowej obowiązuje postępowanie zgodne z zasadami pierwszej pomocy (BLS). Należy zatem wykonać następujące czynności:

• wezwać karetkę,
• zabezpieczyć pozycję nurka,
• zadbać o utrzymanie krążenia i oddechu.

Osobie, która cierpi na skutek choroby dekompresyjnej, ale samodzielnie oddycha należy podać czysty tlen, który zawsze powinien znajdować się na miejscu nurkowym.

Choroba kesonowa – leczenie

Jedyną formą leczenia zaawansowanej postaci choroby kesonowej jest rekompresja, czyli umieszczenie poszkodowanego w komorze dekompresyjnej. W związku z tym planując nurkowanie, należy wcześniej sprawdzić, gdzie znajduje się najbliższa komora dekompresyjna.

Wiedząc, jakie były warunki nurkowania (jego maksymalna głębokość i czas trwania), odtwarza się je w komorze, a następnie stopniowo obniża się panujące w niej ciśnienie, aby dać organizmowi czas na pozbycie się nadmiaru zgromadzonego azotu.

Jak uniknąć choroby kesonowej?

By zapobiec wystąpieniu objawów dekompresji, niezbędne jest odpowiednie wynurzanie się z wody. Uznaje się, że bezpieczna prędkość wynurzania zaczyna się od 10 metrów na minutę lub wolniej.  Tabele dekompresyjne powinny być nieodłącznym elementem planowania nurkowania. Używaj tabel lub komputerów nurkowych , a jednocześnie pamiętaj, by po głębokich zanurzeniach nie robić wycieczek wysokogórskich, a przed lotem samolotem odczekać wymagany czas.

Źródła:

1. R. Olszański, Choroby i wypadki nurkowe, „Medycyna sportowa”, nr 11/2006, s. 22-23
2. A. Kuśmierska, P. Gać, M. Szymański i in., Wieloogniskowa, kostna manifestacja choroby dekompresyjnej u zawodowego pilota – opis przypadku, „Medycyna Pracy”, 64/2013, s.273–279