Limfa (chłonka) – funkcje i choroby układu limfatycznego

Limfa jest płynem tkankowym, który pełni bardzo ważne funkcje w układzie odpornościowym. Odpowiada za transport limfocytów oraz usuwanie produktów przemiany materii. Jeśli dojdzie do jej zastoju, w obrębie kończyn dolnych lub górnych powstaje obrzęk limfatyczny. Wyjaśniamy, jak zbudowana jest chłonka i jakie są sposoby leczenia przestoju limfy.

Czym jest limfa?

Limfa, nazywana inaczej chłonką, to płyn ustrojowy, który krąży w naczyniach limfatycznych. Powstaje w wyniku przefiltrowywania osocza przez ściany naczyń włosowatych do przestrzeni międzykomórkowych. Transportowana jest jednokierunkowo, od tkanek do serca. Dziennie do krwi odpływa 1-2 litry chłonki. Jej ilość wzrasta podczas stanu zapalnego organizmu, ponieważ jest ona elementem układu odpornościowego organizmu, odpowiedzialnego za zwalczanie infekcji.

Skład limfy

Skład limfy jest zmienny i zależny od narządu, z którego chłonka odpływa. Największe różnice w płynie limfatycznym dotyczą zawartości białek. Ich stężenie jest wyższe m.in w limfie odprowadzanej po posiłku z narządów jamy brzusznej. W chłonce zbieranej po trawieniu pokarmów znajdują się także tłuszcze nadające płynowi charakterystyczny, żółty kolor.

Limfa zawiera również:

• komórki układu odpornościowego: limfocyty T i B, komórki Langerhansa, makrofagi, cytokiny i chemokiny,
• produkty przemiany materii,
• pierwiastki, w tym sód i potas,
• składniki mineralne takie, jak wapń i fosfor,
• czynniki krzepnięcia.

Budowa i funkcje układu limfatycznego

Układ limfatyczny budową przypomina układ krążenia, jednak nie jest on układem zamkniętym, lecz półzamkniętym, w którym kapilary limfatyczne są ślepo zakończone. Składa się z:

• węzłów chłonnych,
• naczyń chłonnych,
• narządów limfatycznych: grasicy, śledziony, szpiku kostnego i migdałków oraz grudek chłonnych,
• płynu limfatycznego.

Chłonka, w przeciwieństwie do krwi, jest bezbarwna, a jej przepływ możliwy jest dzięki skurczowi limfagionów, pompie stawowo-mięśniowej oraz ruchom oddechowym.

Podstawową funkcją chłonki jest utrzymywanie składu płynu oraz transport białek, limfocytów i produktów uwalnianych przez komórki, takich jak enzymy i cytokiny. Limfa oczyszcza układ z obumarłych komórek oraz szkodliwych substancji nieorganicznych i organicznych (bakterii, wirusów i grzybów), pełni także rolę obronną. Limfocyty biorą udział w reakcji odpornościowej organizmu, ponieważ rozpoznają antygeny i unieszkodliwiają je.

Choroby układu limfatycznego

Obrzęk limfatyczny

Obrzęk limfatyczny powstaje na skutek zastoju chłonki. Dochodzi do niego w momencie, gdy stężenie substancji, które mają zostać przetransportowane do krwioobiegu przez układ limfatyczny jest za wysokie. W wyniku przeciążonego układu limfatycznego nagromadzony płyn powoduje obrzęk kończyn dolnych lub górnych.

Do przyczyn obrzęku limfatycznego zalicza się:

• wady wrodzone w przebiegu choroby Milroya, zespołu Turnera, zespołu Proteusza,
• przewlekłe procesy zapalne w przebiegu gruźlicy i róży,
• zakażenia pasożytami wywołującymi filariozę,
• reumatoidalne zapalenie stawów,
• urazy.

Brak odpływu chłonki najczęściej zdarza się  u osób z chorobami nowotworowymi oraz u chorych poddanych zabiegom onkologicznym. Obrzęk limfatyczny rąk to częste powikłanie mastektomii, natomiast obrzęk limfatyczny nóg pojawia się  po terapii nowotworów miednicy mniejszej. Do czynników ryzyka wystąpienia obrzęku limfatycznego zalicza się także nadwagę i otyłość oraz brak aktywności fizycznej. Tworzeniu się obrzęku towarzyszy ból i ciężkość kończyny oraz zaburzenia czucia.

Terapia przeciwobrzękowa, którą przeprowadzają fizjoterapeuci nazywana jest kompleksową terapią udrażniającą. Zalicza się do niej manualny drenaż limfatyczny, bandażowanie wielowarstwowe (kompresoterapia) oraz ćwiczenia usprawniające odpływ limfy (kinezyterapia).

Ponadto stosuje się masaż pneumatyczny, który polega na założeniu na obrzęknięte ciało specjalnego mankietu, a następnie wypełnieniu go powietrzem. Leczenie można wspomóc również kinesiotapingiem. W metodzie tej przykleja się plastry, które normalizują pracę mięśni oraz delikatnie unoszą skórę, umożliwiając sprawny przepływ chłonki.

Słoniowacizna

Słoniowacizna to trzecie stadium obrzęku. W stopniu zerowym, tzw. utajonym obrzęk nie występuje, ale układ limfatyczny nie funkcjonuje już prawidłowo. Stopień pierwszy obrzęku jest odwracalny. Pojawia się delikatny obrzęk, który po podniesieniu kończyny zanika. W stopniu drugim opuchlizna wynika z nadmiaru tkanki łącznej, która twardnieje.

Stopień trzeci, nazywany słoniowacizną to ogromny obrzęk z grudkowymi naroślami i stwardniałą skórą. Kończyna objęta zaawansowanym obrzękiem jest zniekształcona. W dotyku obrzęk jest twardy, a jego ucisk nie powoduje wgłębienia w skórze. U osób ze słoniowacizną częściej dochodzi do powikłań zapalnych i owrzodzeń skóry. Przewlekły, zaawansowany obrzęk limfatyczny w skrajnych przypadkach może prowadzić do rozwoju nowotworów: mięsaka limfatycznnego, raka płaskonabłonkowego  lub czerniaka.

Ostre zapalenie naczyń limfatycznych

Choroba ta powstaje na podłożu zakażenia bakteryjnego i najczęściej dotyczy kończyn dolnych. Objawia się czerwonymi pręgami, przebiegającymi wzdłuż zajętego naczynia limfatycznego. Zapalenie naczyń jest bolesne i prowadzi do wtórnego obrzęku limfatycznego. Towarzyszy mu wysoka temperatura ciała, dreszcze i złe samopoczucie. Rozpoznanie schorzenia polega na palpacyjnym badaniu powiększonych węzłów chłonnych oraz zleceniu wykonania badania krwi. W leczeniu stosuje się antybiotykoterapię.

Bibliografia:

1. A. Bochenek, M. Reicher M., Anatomia człowieka w zarysie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.
2. A. Pyszora, Kompleksowa fizjoterapia pacjentów z obrzękiem limfatycznym, Medycyna Paliatywna w Praktyce, 4/2010.
3. K. Ochałek, T. Grądalski, Postępowanie w profilaktyce i leczeniu zachowawczym obrzęku chłonnego — przegląd piśmiennictwa, Medycyna Paliatywna w Praktyce 11/2017