Lipidy – podział, funkcje, zaburzenia przemian lipidów

Lipidy to zróżnicowana grupa związków chemicznych, które występują powszechnie w organizmie człowieka. Podstawowy podział uwzględnia budowę cząsteczki i wyodrębnia lipidy proste, i złożone. Do czego potrzebne są te związki? Funkcje lipidów w organizmie to budowa błon lipidowych, tworzenie zapasów energetycznych, gromadzenie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Stężenie lipidów we krwi, czyli lipidogram to podstawowe badanie pozwalające na oszacowanie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, a także obecność zaburzeń przemian lipidów.

Lipidy – co to jest?

Lipidy to związki zbudowane z alkoholu i kwasów tłuszczowych, połączonych wiązaniem estrowym. Są to estry trójwartościowego alkoholu glicerolu oraz kwasów tłuszczowych. Kwasy tłuszczowe wchodzące w skład tłuszczów mogą być nasycone lub nienasycone. Nienasycone kwasy tłuszczowe zawierają co najmniej jedno wiązanie podwójne. Są to związki nierozpuszczalne w wodzie, a rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych, takich jak benzen czy chloroform.

Podział lipidów

Podstawowy podział lipidów uwzględnia budowę cząsteczki – dzięki temu wyróżniamy lipidy proste i złożone. W skład cząsteczki lipidów prostych wchodzą wyłącznie alkohol i kwasy tłuszczowe, a cząsteczka lipidów złożonych wzbogacona jest o cząsteczkę białka czy cukru. Przykładem lipidów prostych są tłuszcze właściwe oraz woski, a złożonych – glikolipidy i fosfolipidy. Innym kryterium podziału jest stan skupienia – tu wyróżniamy lipidy ciekłe (oleje roślinne) oraz lipidy stałe (tłuszcze pochodzenia zwierzęcego). Trzecie kryterium podziału dotyczy lipidów dostarczanych wraz z dietą i pozwala wyodrębnić lipidy pochodzenia roślinnego oraz lipidy odzwierzęce.

Funkcje lipidów w organizmie

Tłuszcze pełnią w organizmie wiele istotnych funkcji. Jedną z najistotniejszych jest magazynowanie energii. Lipidy to związki wysokoenergetyczne, które skumulowane są w postaci tkanki tłuszczowej. Jeden gram tłuszczu dostarcza około dziewięciu kcal, czyli prawie 38 kJ. Ponadto podskórna tkanka tłuszczowa pełni funkcję ochronną, chroniąc narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi. Po co jeszcze potrzebne są w organizmie lipidy? Funkcje tych związków w organizmie to umożliwianie wchłaniania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – A, D, E i K, a także ich magazynowanie w organizmie. Tłuszcze chronią przed nadmierną utratą ciepła, stanowią źródło kwasów tłuszczowych uczestniczących w syntezie hormonów steroidowych. Lipidy wchodzą w skład błon komórkowych, hamują skurcze żołądka i wydzielanie soku żołądkowego.

Lipidy w diecie – które jeść, których unikać?

Lipidy to jedne z podstawowych makroskładników diety. Przyjmuje się, że dieta powinna dostarczać 30 proc. dziennego zapotrzebowania na kalorie. W diecie znajdują się zarówno tłuszcze roślinne, jak i zwierzęce. Przykładami tłuszczów roślinnych są oleje roślinne, awokado, orzechy. Z kolei źródłami tłuszczów zwierzęcych są mięsa i ryby, nabiał, smalec czy masło. Najbardziej pożądanymi lipidami w diecie są te stanowiące źródło nienasyconych kwasów tłuszczowych. Najbogatsze źródła tego typu tłuszczów to tłuste ryby morskie, tłoczone na zimno oleje roślinne, orzechy. Nienasycone kwasy tłuszczowe wykazują działanie przeciwzapalne, wspomagają funkcjonowanie układu sercowo – naczyniowego oraz nerwowego. Unikać należy natomiast spożywania tłuszczów nasyconych, a zwłaszcza tłuszczów trans, występujących w fast foodach, wyrobach ciastkarskich czy żywności przetworzonej.

Trawienie lipidów przyjętych wraz z dietą rozpoczyna się w żołądku pod wpływem lipazy żołądkowej. Następnie proces trawienia kontynuowany jest w dwunastnicy i początkowym odcinku jelita cienkiego, a w procesie tym uczestniczy lipaza trzustkowa. W procesie trawienia tłuszczów uczestniczy także żółć, która emulguje tłuszcz.

Poziom lipidów we krwi – na czym polega badanie

We krwi występują takie związki lipidowe jak trójglicerydy, cholesterol całkowity oraz frakcja LDL i HDL cholesterolu, stanowiące pulę lipidów całkowitych we krwi. Ich poziom ma wpływ na sposób funkcjonowania całego organizmu. Zbyt wysoki poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi stanowi czynnik ryzyka chorób serca. Zaleca się profilaktyczne wykonywanie badania określanego jako profil lipidowy. Co to jest? Jest to pomiar w próbce krwi żylnej poziom trójglicerydów, cholesterolu i jego poszczególnych frakcji. Poza profilaktyczną kontrolą stanu zdrowia, lipidy we krwi warto zbadać u osób z grup podwyższonego ryzyka: z nadwagą, występowaniem w rodzinie chorób serca, chorych na cukrzycę, nadciśnienie lub po przebytym zawale serca.

Badanie lipidogramu, czyli profilu lipidowego polega na pobraniu na czczo próbki krwi. Prawidłowe wartości lipidogramu przedstawiają się następująco:

• trójglicerydy poniżej 150 mg/dl,
• cholesterol całkowity poniżej 190 mg/dl,
• cholesterol LDL poniżej 115 mg/dl,
• cholesterol HDL powyżej 40 mg/dl u mężczyzn i 45 mg/ dl u kobiet.

Zaburzenia przemian lipidów i inne lipidemie

Nieprawidłowy poziom lipidów we krwi określany jest mianem zaburzeń lipidowych, czyli dyslipidemii. Wysoki poziom cholesterolu to hipercholesterolemia, trójglicerydów – hipertriglicerydemia. Jeśli natomiast diagnozowane są oba te zaburzenia, mówimy o hiperlipidemii mieszanej. Tego typu zaburzenia wynikają z niewłaściwego stylu życia, braku aktywności fizycznej i niewłaściwej diety. Dyslipidemia może pojawić się w przebiegu otyłości, cukrzycy, niedoczynności tarczycy czy zespołu nerczycowego. Inną przyczyną są wrodzone zaburzenia przemian lipidów, takie jak rodzinna hipercholesterolemia.

Lipidy w kosmetykach

Lipidy stanowią cenny składnik kosmetyków o działaniu odżywczym i ochronnym. Pomagają one odbudować ochronną warstwę lipidową skóry, chroniąc ją przed podrażnieniami i przesuszeniem. Kosmetyki zawierające lipidy są dedykowane pielęgnacji skóry małych dzieci, a także osób cierpiących na egzemę, atopowe zapalenie skóry czy alergie skórne. Krem z lipidami i ceramidami idealnie sprawdza się także w pielęgnacji skóry dojrzałej.

Bibliografia:

Rodwell V. i in., Biochemia Harpera Ilustrowana; Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2018