Malaria (zimnica) – przyczyny, objawy, leczenie, profilaktyka

Malaria (zimnica) to zakaźna choroba tropikalna przenoszona przez komary. Szacuje się, że jest nią zarażonych nawet kilkaset milionów osób na świecie. Objawy malarii nie pojawiają się od razu, ponieważ okres wylęgania choroby trwa 10-14 dni od momentu ugryzienia przez zainfekowanego owada. Ze względu na brak szczepionki przeciw malarii i ograniczonym dostępie do leków w krajach z rejonów malarycznych niektórych chorych nie udaje się uratować. 

Co to jest malaria? 

Malaria, nazywana też zimnicą, jest groźną chorobą tropikalną wywołaną przez pasożyty, które wylęgają się w organizmie człowieka po ugryzieniu komara. Zarodźce malarii bytują w szpiku kostnym człowieka, w śledzionie, węzłach chłonnych i krwinkach czerwonych prowadząc do wielonarządowych zmian i zaburzeń krążenia. Co roku na malarię umiera od kilkudziesięciu do nawet kilkuset tysięcy osób, z czego 67% wszystkich ofiar śmiertelnych to dzieci poniżej 5 roku życia.  

Choć pierwszy opis symptomów malarii pochodzi już z czasów starożytnych, a zarodźce malarii i ich cykl rozwojowy zostały odkryte w XIX wieku, wciąż choroba ta stanowi jedno z największych zagrożeń zdrowotnych i jest ogromnym wyzwaniem dla świata medycyny. 

Najbardziej narażone na zachorowanie na malarię są dzieci poniżej 5 roku życia, kobiety w ciąży oraz osoby podróżujące do krajów strefy tropikalnej. Co ciekawe, chorzy na anemię sierpowatą są odporni na malarię, ponieważ posiadają uszkodzony allel, który powoduje częściowe zniekształcenie erytrocytów, przez co nie mogą one zostać zaatakowane przez zarodźca malarii. 

Malaria – statystyki 

Jak wynika z opublikowanego w 2020 roku raportu WHO, w 2019 roku na świecie odnotowano 229 milionów przypadków malarii w 87 krajach endemicznych. Jest to o 9 milionów przypadków mniej w porównaniu do roku 2000. Zmniejszył się też odsetek zachorowań wywołanych przez plasmodium vivax z 7% do 3%. W latach 2000-2015 częstość występowania malarii w skali globalnej zmniejszyła się o 27%, natomiast w latach 2015-2019 spadła o niecałe 2%, co wskazuje na spowolnienie tempa redukcji zakażeń. Liczba zgonów również zmniejszyła się w przeciągu ostatnich 20 lat z 736 000 w 2000 r. do 409 000 w 2019 r. 

Gdzie występuje malaria? Blisko 215 milionów zachorowań w 2019 roku odnotowano w rejonie Afryki. Dwadzieścia dziewięć krajów odpowiada za 95% przypadków malarii na całym świecie. Malaria pojawia się najczęściej w: 

• Nigerii -27% wszystkich przypadków; 
• Demokratycznej Republice Konga – 12% wszystkich przypadków; 
• Ugandzie -5% wszystkich przypadków; 
• Mozambiku – 4% wszystkich przypadków; 
• Burkina Faso – 4% wszystkich przypadków; 
• Nigrze -3% wszystkich przypadków. 

Malaria – przyczyny 

Malarię wywołuje 5 gatunków pasożytów: 

• plasmodium falciparum (zarodziec sierpowaty) – najczęstszy gatunek zarodźca odpowiedzialny nawet za ok. 90% przypadków malarii; prowadzi do malarii tropikalnej czyli najcięższego typu zimnicy; 
• plasmodium vivax (zarodziec ruchliwy) – stanowi ok. 3% wszystkich przypadków malarii, prowadzi do malarii trzeciaczki rozpoczynającej się objawami grypopodobnymi, a następnie  nasilonymi dreszczami, kilkugodzinną wysoką gorączką i zlewnymi potami;
• plasmodium malariae (zarodziec pasmowaty) – czynnik etiologiczny ok. 7% wszystkich przypadków zimnicy, wywołuje tzw. zimnicę czterodniową – czwartaczkę, której okres wylęgania trwa 27-40 dni; 
• plasmodium ovale (zarodziec owalny) – zakażenie pierwotniakiem wywołuje triadę objawów przypominających trzeciaczkę; choroba często ma charakter nawrotowy i ujawnia się ponownie w ciągu 3 lat od zarażenia; 
• plasmodium knowlesi (zarodziec małpii) – forma odzwierzęca. 

Malaria jest zaraźliwa – chorobę przenoszą samice komara z rodzaju Anopheles. Do zakażenia może dojść również podczas transfuzji krwi oraz drogą wertykalną z matki na płód. Inne choroby transmitowane przez owady to m.in. denga wywoływana przez komara z rodzaju Aedes, śpiączka afrykańska, którą człowiek zaraża się po ukąszeniu przez muchę tse-tse oraz leiszmanioza przenoszona przez krwiopijne muchówki. 

Cykl rozwojowy zarodźca malarii  

W cyklu rozwojowym zarodźca malarii występuje dwóch żywicieli – komar widliszek oraz człowiek. Po ukłuciu przez owada do organizmu człowieka trafiają inwazyjne formy pasożyta nazywane sporozoitami. Wędrują one naczyniami krwionośnymi lub limfatycznymi do wątroby, gdzie przekształcają się w merozoity, a część form (nazywana hipnoozitami) przechodzi w stan uśpienia, przez co choroba może ujawnić się ponownie po upływie kilku lat.

Zarażone hepatocyty (komórki wątroby) pękają uwalniajac merozoity, które przedostają się do krwi i przyjmują postać trofozoitów. Na tym etapie dochodzi do zarażania krwinek czerwonych. W kolejnych cyklach z części merozoitów tworzą się gametocyty przeżywajace w ludzkiej krwi do kilkunastu tygodni. Gdy samica komara ukłuje człowieka, pobierze wraz z krwią właśnie gametocyty, czyli formy rozwojowe zarodźca. Trafiają one do przewodu pokarmowego. Następnie z mikro- i makrogamety tworzy się zygota, a po dojrzeniu zamienia się kolejno w ookinetę i oocystę uwalniającą sporozoity będące dla człowieka formą inwazyjną. 

Objawy malarii 

Czas rozwoju pasożytów w ludzkim organizmie trwa od 10 do 14 dni od momentu ukąszenia przez widliszka i to dlatego pierwsze objawy malarii można zauważyć dopiero po kilku tygodniach. Choroba może ujawnić się nawet po miesiącu od powrotu do kraju rodzimego, dlatego zaleca się stosowanie leków profilaktycznych na tydzień przed i po wyjeździe. Dzięki nim istnieje szansa na uniknięcie zakażenia. 

W przebiegu chorób zakaźnych takich jak malaria, pierwsze objawy przypominają grypę. Dalszy rozwój choroby jest uzależniony od rodzaju pasożyta, który przyczynił się do zakażenia. Najbardziej niebezpieczne dla człowieka są: zarodziec ruchliwy i zarodziec sierpowaty –  powodują one najwięcej zgonów wśród ludzi. Charakterystycznym objawem malarii jest wysoka gorączka, sięgająca nawet 40℃. 

Dlaczego malaria objawia się wysoką gorączką? Pojawiająca się co 3 lub 4 dni wysoka temperatura jest zależna od rodzaju zarodźca, który zainfekował ludzki organizm. Nagły spadek lub wzrost temperatury jest sygnałem, że dochodzi do rozprzestrzeniania się zakażenia w organizmie. 

Inne objawy malarii to: 

• zlewne poty; 
• dreszcze; 
• ostra biegunka;
• wymioty; 
• nudności; 
• przyspieszona akcja serca; 
• bóle mięśni i stawów; 
• powiększona śledziona. 

Diagnostyka malarii 

Diagnostyka choroby opiera się na badaniach laboratoryjnych i wywiadzie ogólnym przeprowadzonym z pacjentem. Pobiera się krew z opuszka palca i wykonuje się analizę z grubej kropli oraz cienki rozmaz. Za pomocą badania krwi można określić obecność oraz gatunek zarodźca malarii. Testy powinny być przeprowadzone wielokrotnie w ciągu kilku dni, w odstępach co 6-12 godzin.

Leczenie malarii 

Wśród najczęściej stosowanych leków na malarię wymienia się doksycyklinę, chlorochinę, meflochinę i chininę. To właśnie chinina zapisała się na kartach historii jako pierwszy farmaceutyk, który skutecznie zwalczał malarię, jednak pierwszeństwo w produkcji na skalę przemysłową zyskała chlorochina. Malaria poddana odpowiedniemu leczeniu jest całkowicie uleczalna. 

Osoby zarażone wracające z krajów tropikalnych leczone są w specjalistycznych ośrodkach specjalizujących się w medycynie tropikalnej. Podawane są im środki przeznaczone do terapii ciężkiej postaci malarii, ponieważ ich układ odpornościowy nie wytwarza tak silnej odpowiedzi immunologicznej jak w przypadku mieszkańców Afryki, Azji czy Ameryki Południowej chorujących na malarię wielokrotnie w ciągu życia. 

Choć jeszcze do niedawna nie istniała szczepionka na malarię, w październiku tego roku WHO po 30 latach badań zatwierdziło pierwszą na świecie szczepionkę RTS,S/AS01 (RTS,S) przeciwko zimnicy spowodowanej przez Plasmodium falciparum. Preparat można stosować u dzieci od 5. miesiąca życia mieszkających w Afryce Subsaharyjskiej i regionach o umiarkowanej lub dużej transmisji wspomnianego gatunku zarodźca. Niestety na chwilę obecną nie prowadzi się szczepień przeciwko malarii dla podróżnych.

Malaria – powikłania 

Wśród najczęstszych powikłań malarii wymienia się: 

• niedokrwistość, 
• niewydolność nerek i wątroby, 
• kwasicę metaboliczną, 
• zaburzenia świadomości, 
• uszkodzenia układu nerwowego, 
• trwałe uszkodzenie mózgu, 
• obrzęk płuc, 
• zespół ostrej niewydolności oddechowej, 
• hipoglikemię, 
• obrzęk i pęknięcie śledziony, 
• śpiączkę. 

Malaria – zapobieganie zakażeniu 

Aby zapobiec zakażeniu należy przyjmować leki przeciwmalaryczne zarówno przed wyjazdem w rejony zagrożone, jak też po powrocie z takich miejsc. Podczas pobytu w krajach tropikalnych najlepiej przebywać w pokojach z klimatyzacją, aby nie musieć otwierać okien i nie narażać się na kontakt z komarami. Osoby przebywające na zewnątrz powinny nosić odzież z długimi rękawami i nogawkami, która chroni przed ukąszeniami oraz stosować repelenty. 

Bibliografia:

1. J. Błaszkowska i wsp., „Zarys parazytologii medycznej”, Edra Urban&Partner, 2017.
2. „World malaria report 2020. Years of global progress&challenges”, World Health Organization.