Obrzęk limfatyczny – przyczyny i leczenie zastojów limfy

Z obrzękami limfatycznymi zmaga się około 3 proc. populacji osób dorosłych w krajach rozwiniętych. Niekiedy jest to zmiana dziedziczona, choć częściej stanowi konsekwencję wpływu wielorakich czynników zewnętrznych. Nie należy bagatelizować wczesnych zmian. Im bardziej są one zaawansowane, tym poważniejsze ich konsekwencje. Co powoduje powstawanie obrzęków limfatycznych? Czy można je leczyć?

Czym jest obrzęk limfatyczny? 

Obrzęki limfatyczne są efektem zastoju limfy (zwanej również chłonką) w przestrzeni śródmiąższowej, czyli przestrzeni pomiędzy komórkami niektórych tkanek miękkich, takich jak mięśnie. Nie brzmi to groźnie, jednak konsekwencją takich nieprawidłowości może być przewlekły stan zapalny. W efekcie mediatory procesu zapalnego będą wzmagać proces włóknienia tkanek, upośledzając miejscowo ich odporność. Najczęściej obrzęki limfatyczne występują w kończynach u osób z chorobą nowotworową (przede wszystkim u kobiet poddanych mastektomii). To dość częsty skutek uboczny prowadzonego leczenia oraz rozwijającej się patologii.

Czy obrzęki limfatyczne mogą być niebezpieczne? 

Zmiany patologiczne wywołane zastojami limfy doprowadzają do: 

• zaburzenia proporcji w wyglądzie kończyn, 
• zmienionej ruchomości spowodowanej zwiększeniem ciężaru kończyny, 
• nieprawidłowości neurologicznych (zespoły uciskowe), 
• zwiększonego ryzyka powstania zakażeń, 
• trudniejszego i wydłużonego procesu gojenia się ran.

Czym są spowodowane obrzęki limfatyczne? 

Obrzęk limfatyczny jest efektem uszkodzenia układu chłonnego albo jego niewydolności. Choć zmiany mogą rozwinąć się w tkankach całego ciała, to jednak najczęściej diagnozowane są w rękach i nogach.

Rodzaje obrzęków limfatycznych 

Obrzęk limfatyczny może mieć charakter pierwotny albo wtórny. Pierwotny determinowany jest przez czynniki genetyczne. W wyniku mutacji i nieprawidłowej budowy elementów składowych tego układu zaburzony zostaje drenaż chłonki. Pierwotna postać obrzęku limfatycznego jest dziedziczona, nie zostaje jednak przekazana w genotypie każdemu dziecku. Nie można powiedzieć więc z całą pewnością, że skoro któryś z rodziców zmaga się z obrzękami limfatycznymi, to jego potomstwo również dotknie ten problem. 

Wtórna postać zaburzenia rozwija się u osób z prawidłowo zbudowanym układem limfatycznym. Najczęściej jest to konsekwencja: 

• operacyjnego leczenia onkologicznego (zwłaszcza chirurgiczne leczenie raka piersi i dróg rodnych kobiet oraz raka prostaty i penisa u mężczyzn), 
• radioterapii (dochodzi do uszkodzenia zdrowych tkanek układu limfatycznego przez wysokoenergetyczne promieniowanie), 
• zakażenia pasożytniczego (np. filariozy), 
• cellulitisu, czyli bakteryjnej infekcji tkanki podskórnej, 
• stanów zapalnych (zwłaszcza grzybiczych i wirusowych, które niszczą tkanki układu limfatycznego), 
• chorób reumatycznych (reumatoidalnego zapalenia stawów, egzemy skórnej), 
• niewydolności układu krwionośnego (zakrzepicy układu żylnego i żylaków), 
• otyłości (tkanka tłuszczowa blokuje naczynia limfatyczne, a dodatkowo sama limfa obfituje w lipidy, co utrudnia jej drenaż), 
• urazu układu limfatycznego, 
• urazu ortopedycznego, 
• długotrwałego unieruchomienia (ograniczona zdolność do skurczu mięśni podczas ruchu utrudnia przepływ limfy).

Jak rozpoznać obrzęk limfatyczny? 

O obrzęku limfatycznym zwykle mowa jest, gdy zmiany w tkankach mają charakter przewlekły – utrzymują się powyżej trzech miesięcy. Lekarz po zebraniu wywiadu przeprowadza badanie, umożliwiające niejednokrotnie wskazanie podłoża powstania zastojów limfy. Kluczowe jest określenie: 

• lokalizacji obrzęku, 
• kondycji skóry (jej elastyczności, twardości i plastyczności),  
• kolorytu skóry w obszarze objętym obrzękiem, 
• zgrubienia i rogowacenia obrzękniętej tkanki, 
• tkliwości i podwyższonej ciepłoty obrzęku, 
• objawów mogących świadczyć o zakażeniu (np. gorączka, łuszczenie się rumienia), 
• występowania uszkodzeń skóry, owrzodzeń i wysięku płynu. 

W zależności od rozmiaru obrzęku limfatycznego wyróżnia się trzy jego typy: 

• niewielki, gdy objętość kończyny zwiększa się o 5-20 proc., 
• średni, gdy objętość kończyny zwiększa się o 20-40 proc., 
• duży, gdy objętość kończyny zwiększa się o więcej niż 40 proc. 

Aby określić stadium patologii, lekarz wykonuje obliczenia na podstawie pomiarów obwodów kończyn wykonanych nierozciągliwą taśmą. Może też być do tego wykorzystana metoda zanurzeniowa albo przyrządy optometryczne. Wsparciem diagnostyki (zwłaszcza w przypadku pacjentów unieruchomionych) są badania laboratoryjne, genetyczne, RTG klatki piersiowej, USG jamy brzusznej, badanie dopplerowskie oraz tzw. echo serca, czyli echokardiografia. W celu dokładnego rozpoznania przyczyn powstania obrzęku limfatycznego wykorzystywana bywa też: 

• limfocytografia, 
• tomografia komputerowa, 
• limfografia fluoresceinowa.

Jak zlikwidować obrzęk limfatyczny? 

Ponieważ nie można wskazać jednej przyczyny obrzęku limfatycznego, leczenie musi mieć charakter interdyscyplinarny. Początkiem terapii jest więc rozpoznanie czynników doprowadzających do zastoju limfy w tkankach. Podstawowym elementem leczenia obrzęku limfatycznego nóg czy rąk jest fizjoterapia – terapia przeciwszastoinowa z drenażem limfatycznym. Jej celem jest zredukowanie obrzęku, a następnie utrzymanie efektów wykonywanych zabiegów. Masaż nie może być jednak wykonywany przy:  

• intensywnym bólu,  
• zakażeniach skórnych,  
• chorobie zakrzepowo-zatorowej, 
• niewydolności serca. 

Poza ćwiczeniami na obrzęk limfatyczny nóg czy rąk cennym wsparciem terapii jest kompresjoterapia, która usprawnia dośrodkowy przepływ limfy i jej drenaż. Możesz stosować wielowarstwowe bandaże o niskiej rozciągliwości albo odzież uciskową. Jeśli zdecydujesz się zastosować bandaże, pamiętaj, aby wcześniej właściwie zaopatrzyć kończynę. W tym celu nałóż bawełniany rękaw i warstwę sprasowanej waty, a dopiero na nie nałóż bandaż. Powtarzaj czynność dwukrotnie w ciągu dnia przez kilka lub kilkanaście dni (w zależności od zaleceń specjalisty).  

Po tym czasie, gdy obrzęk zmniejszy się do satysfakcjonujących rozmiarów, nadal możesz wykonywać bandażowanie albo sięgnąć po odzież uciskową (np. rękawy czy pończochy). W przypadku długo trwających terapii możesz w ciągu dnia stosować odzież uciskową, a na noc wykonywać bandażowanie.

Równolegle z fizjoterapią (wspartą aerobowymi ćwiczenia na obrzęk limfatyczny) i kompresjoterapią mogą być stosowane środki farmakologiczne wykorzystywane w terapii zastoinowej niewydolności serca czy żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. Konieczne może się okazać podawanie hormonów tarczycy w celu wyrównania ich poziomu. 

W przypadku istniejących uszkodzeń skóry i zakażeń konieczne jest rozpoczęcie odpowiedniej ich terapii. Dopiero wyleczenie zmian dopuszcza przeprowadzenie zabiegów fizjoterapeutycznych. Ponadto lekarz może zalecić stosowanie leków na obrzęk limfatyczny. W trwającej zwykle kilka dni terapii wykorzystywany jest  deksametazon w dawce 4-16 mg/ dobę. 

Niestety nie istnieją tabletki na obrzęk limfatyczny, które byłby panaceum na wszystkie dolegliwości związane z tym zaburzeniem. Dostępne bez recepty w aptece środki mogą działać przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, ale nie oczekuj, że dzięki nim pozbędziesz się zastojów limfy. Nie decyduj się więc na autodiagnozę i samodzielne leczenie. W razie zaobserwowania u siebie niepokojących zmian, mogących świadczyć o rozwijającym się obrzęku limfatycznym, skonsultuj się z lekarzem (chirurgiem naczyniowym albo ortopedą). 

Bibliografia: 

1. Bieda J., Bączyk M., Łuczak J., Obrzęk limfatyczny — wartość diagnostyczna i prognostyczna limfoscyntygrafii dynamicznej kończyn górnych u pacjentek po mastektomii, Polska Medycyna Paliatywna 2003, 2, 2, s. 81-85. 
2. Domżalski M., Obrzęk limfatyczny – problem nie tylko ortopedyczny, Medycyna Biologiczna 2015, 3, s. 76-79. 
3. Grądlaski T., Obrzęk związany z zaawansowanymi schorzeniami – przyczyny, rozpoznanie i postępowanie lecznicze w opiece paliatywnej i hospicyjnej, Medycyna Paliatywna 2019, 11(1), s. 1-8.