Na czym polegają zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)?

Zaburzenia dysocjacyjne to obszerna grupa schorzeń, których wspólnym mianownikiem jest zaburzenie poczucia tożsamości. Statystycznie występują rzadko, nie ma też pewności, co je wywołuje. Oddzielenie od siebie poszczególnych stanów bywa trudne, a jeszcze ciężej odróżnić je od symulowania choroby psychicznej. Czym są i jak się objawiają zaburzenia dysocjacyjne po traumie oraz w innych sytuacjach? 

Czym są zaburzenia konwersyjne? 

Według klasyfikacji ICD-10 zaburzenia dysocjacyjne (F44) polegają na częściowej lub całkowitej utracie normalnej integracji pomiędzy wspomnieniami przeszłości, poczuciem tożsamości, wrażeniami czuciowymi i kontrolą ruchów ciała. To złożona grupa dolegliwości natury psychicznej o nie do końca poznanej etiologii.  

Przypuszcza się, że mają one pochodzenie psychogenne i są ściśle związane z wydarzeniami traumatycznymi, nietolerowalnymi lub nierozwiązywalnymi, które wywierają na daną osobę stres w natężeniu przekraczającym możliwości adaptacji. Uznaje się, że zaburzenia dysocjacyjne osobowości z reguły mijają po kilku tygodniach lub miesiącach, jeżeli ich podłożem była trauma. Mogą jednak utrzymywać się dłużej, jeżeli doprowadziła do nich trudna sytuacja życiowa. 

Typowe objawy zaburzeń dysocjacyjnych 

Objawy zaburzeń konwersyjnych wyglądają nieco inaczej w zależności od tego, która konkretnie jednostka chorobowa występuje u pacjenta. Przyjrzyjmy się tym z najbardziej typowych. 

Amnezja dysocjacyjna (F44.0) 

Amnezja dysocjacyjna to stan, gdy u pacjenta występuje niepamięć – głównie dotycząca świeżych wydarzeń – w natężeniu, którego nie da się wytłumaczyć zwykłym roztargnieniem. Jednocześnie stan nie jest spowodowany zaburzeniami fizjologicznego funkcjonowania mózgu. U podłoża amnezji dysocjacyjnej leżą często wydarzenia urazowe, takie jak poważny wypadek samochodowy, nagła śmierć rodziców. Niepamięć jest jedynie częściowa i wybiórcza. 

Fuga dysocjacyjna (F44.1) 

Fuga dysocjacyjna zawiera w sobie objawy amnezji, a dodatkowo wiąże się z pozornie celowymi podróżami pacjenta, który potrafi z dnia na dzień przeprowadzić się, rzucić pracę czy zmienić tożsamość. W okresie występowania fugi również pojawia się niepamięć. 

Osłupienie dysocjacyjne (F44.2) 

Osłupienie dysocjacyjne polega na częściowym lub zupełnym braku reakcji na bodźce zewnętrzne w postaci światła, hałasów lub dźwięków bez organicznego uszkodzenia organizmu. Jednocześnie pacjent nie wykonuje żadnych ruchów dowolnych, inicjowanych przez impulsy nerwowe, wykonanych przez mięśnie szkieletowe. 

Trans i opętanie (F44.3) 

Tran i opętanie obejmują przemijającą utratę własnej tożsamości oraz orientacji co do otoczenia. Są one niezależne od woli pacjenta i niechciane. Należy podkreślić, że w tej kategorii nie mieszczą się tzw. transy akceptowane m.in. ze względów kulturowych. 

Dysocjacyjne zaburzenia ruchu (F44.4) 

Objawem dysocjacyjnych zaburzeń ruchu jest przede wszystkim całkowita lub częściowa utrata możliwości wykonania ruchu kończynami albo ich częściami. Są one porównywane m.in. do:  

• ataksji (zaburzenia koordynacji ruchowej),  
• apraksji (zaburzenia ruchów precyzyjnych), 
• akinezji (trudności z zapoczątkowaniem ruchu oraz ograniczenie ruchów spontanicznych). 

Drgawki dysocjacyjne (F44.5) 

Drgawki dysocjacyjne silnie przypominają napady padaczkowe, choć osoba dotknięta nie traci zwykle kontroli nad odruchami głębokimi (np. oddawaniem moczu). Niekiedy też zachowuje świadomość otoczenia. 

Znieczulenie dysocjacyjne z utratą czucia (F 44.6) 

Znieczulenie dysocjacyjne z utratą czucia powoduje upośledzenie lub zanik czucia w poszczególnych rejonach ciała bez uszkodzenia nerwów obwodowych. Niekiedy pacjenci zgłaszają też uczucie mrowienia w kończynach, tzw. parestezje. 

Inne rodzaje zaburzeń o podobnych objawach 

Oczywiście symptomy wymienione wyżej nie występują wyłącznie w przypadku zaburzeń dysocjacyjnych. Ich objawy mogą współwystępować równolegle. Co więcej, klasyfikacja ICD-10 wyodrębnia także „inne zaburzenia konwersyjne”, do których zalicza się m.in. osobowości mnogie, psychogenne przymglenie czy zespół Gansera. Ta ostatnia przypadłość wyróżnia się nieznajomością podstawowych faktów i zjawisk oraz wykonywaniem czynności pozbawionych sensu, takich jak próba pisania odwrotną stroną długopisu. 

Jako ciekawostkę warto wskazać, że potoczna nazwa zespołu Gansera to Zespół Więzienny. Wzięła się ona stąd, że osoby osadzone usiłują niekiedy symulować w ten sposób brak poczytalności. 

Jak przebiega diagnostyka i leczenie zaburzeń dysocjacyjnych? 

Diagnostyka zaburzeń dysocjacyjnych jest bardzo trudna. Nie wszystkie objawy będzie można potwierdzić podczas badań neurologicznych czy diagnostyki obrazowej, więc psychiatrzy w dużej mierze są skazani na wywiad z pacjentem oraz psychotesty. Jednym z takich kwestionariuszy jest skala doświadczeń dysocjacyjnych (Taxon), która pozwala ocenić częstotliwość występowania objawów dysocjacyjnych. 

Leczenie zaburzeń tożsamości obejmuje przede wszystkim psychoterapię oraz farmakoterapię. Pacjentom podaje się leki przeciwdepresyjne, benzodiazepiny oraz neuroleptyki. 

Bibliografia: 

1. Wardęga-Adamczyk A. i in., Spojrzenie na terapię w zaburzeniach dysocjacyjnych – opis przypadku; Przegląd Lekarski 2019, 76, 3. 
2. Dudzic-Koc A. i in., Rodzinne i osobowościowe uwarunkowania zaburzeń konwersyjnych – studium przypadku; Pielęgniarstwo Polskie 2015, 1, 55. 
3. Rottermund J. i in., Zaburzenie konwersyjne – opis przypadku, Journal of Ecology and Health 2012, vol. 16, nr 1.