Czy nadmiar żelaza może być niebezpieczny? 

Z anemią z niedoboru żelaza zmaga się 10 proc. kobiet i 4 proc. mężczyzn. Niedobór tego pierwiastka odpowiada za 95 proc. przypadków niedokrwistości. Wydawać by się więc mogło, że nadmiar żelaza to nie problem. Niestety. Zbyt wysoki jego poziom może doprowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Jak zbadać poziom żelaza? Co może się stać, jeżeli w twoim organizmie jest go za dużo? 

Jakie są przyczyny nadmiaru żelaza? 

Żelazo warunkuje transport tlenu i elektronów oraz syntezę DNA, jeśli jednak jego poziom znacząco wzrośnie, będzie mieć toksyczny wpływ na tkanki. Przeciętne dzienne zapotrzebowanie na omawiany pierwiastek wynosi 20-25 mg, nie wszystko jednak jest wchłaniane. W przypadku żelaza hemowego (z mięsa i podrobów) przyswajane jest 25-50 proc. Jeśli jednak spożywasz żelazo niehemowe (pochodzenia roślinnego), organizm przyjmuje znacznie mniej, bo 1-10 proc. Gdzie tu więc miejsce na „przeładowanie organizmu żelazem”? 

Żelazo magazynowane jest w wątrobie w postaci ferrytyny. Zdolności jego przyswajania zwiększają się w stanach niedoboru, a zmniejszają, gdy zapasy zostaną uzupełnione. Niekiedy jednak ten mechanizm zostaje rozregulowany – mowa o hemochromatozie. Pierwotna postać choroby jest zaburzeniem metabolicznym spowodowanym mutacją w genie HFE. W jej przebiegu żelazo odkładane jest w miąższu wątroby w nadmiernej ilości, co doprowadza do stopniowego jej uszkodzenia, aż wreszcie niewydolności. Natomiast w przypadku hemochromatozy wtórnej nadmiar żelaza zmagazynowanego w wątrobie jest konsekwencją: 

• nieefektywnego procesu namnażania się i różnicowania czerwonych krwinek (erytrocytów), np. przy beta-talasemii, niedokrwistości syderoblastycznej czy hipoplazji, 
• wielokrotnego przetaczania krwi, 
• stosowania dużych dawek żelaza w terapii niedokrwistości niedobarwliwej. 

Weź pod uwagę, że żelazo usuwane jest wyłącznie wraz z potem, krwią i nabłonkiem jelitowym, który się złuszcza. Jeśli będziesz stosować suplementy z tym minerałem w sposób niekontrolowany, czyli bez konsultacji z lekarzem lub dietetykiem, także możesz doprowadzić do nadmiernego nagromadzenia się pierwiastka w organizmie. Innymi przyczynami nadmiaru żelaza są: 

• przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby, 
• alkoholowa choroba wątroby, 
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby, 
• zapalenie trzustki, 
• mukowiscydoza, 
• niedobory enzymów (np. oksydazy ksantynowej), 
• zespół polimetaboliczny (współwystępowanie otyłości, cukrzycy typu 2., nadciśnienia, hiperlipidemii, stłuszczenia i tłuszczowego zapalenia wątroby).

Jakie są objawy nadmiaru żelaza? 

Objawy nadmiaru żelaza, zwłaszcza w początkowym stadium nieprawidłowości, mogą zostać zbagatelizowane. Bo czy ciągłe zmęczenie, wypadanie włosów i suchość skóry powiążesz ze zbyt wysokim poziomem tego pierwiastka? Jak większość osób, raczej pomyślisz o anemii czy nieprawidłowym funkcjonowaniu tarczycy. Nadmiar żelaza w istocie wywołuje podobne objawy. Jednak wraz z czasem i dalszym, zwiększonym magazynowaniem pierwiastka, zaczną doskwierać ci: 

• bóle stawów (zwłaszcza nadgarstków i międzypaliczkowych), 
• nudności i wymioty, 
• spadek łaknienia i związany z tym spadek masy ciała, 
• osłabienie, 
• zaburzenia rytmu serca (częstoskurcz, niewydolność lewokomorowa), 
• zanik naskórka, gruczołów łojowych i mieszków włosowych, 
• przebarwienia na fragmentach ciała eksponowanych na działanie promieniowania słonecznego, 
• zaburzenia miesiączkowania i przedwczesna menopauza u kobiet, 
• zaburzenia erekcji u mężczyzn, 
• zanik owłosienia łonowego i pod pachami.

Jakie mogą być skutki nadmiaru żelaza? 

Nadmiar żelaza jest toksyczny. Ma zdolność tworzenia rodnika hydroksylowego, który uszkadza białka, DNA i lipidy. Wraz ze wzrostem poziomu zmagazynowanego żelaza (ferrytyny), zwiększa się ryzyko rozwoju cukrzycy czy chorób serca. Mimo że górna granica wynosi dla ferrytyny 200-300 ng/ml, to zdarza się, że już przy poziomie 100-150 ng/ml zaczynają się rozwijać niektóre choroby. Oto inne skutki nadmiaru żelaza: 

• jak wynika z badań przeprowadzonych w Finlandii, mężczyźni z poziomem ferrytyny powyżej 200 ng/ml dwa razy częściej doznawali zawału serca; 
• nadmiar żelaza upośledza działanie insuliny. Jak wykazały badania – im wyższy poziom ferrytyny, tym większa insulinooporność, która jest związana z cukrzycą typu 2; 
• konsekwencją nadmiaru żelaza jest podwyższone ryzyko rozwoju chorób nowotworowych; 
• niektóre bakterie wykorzystują żelazo do zakażania organizmu (przy jego niedostatkach ich rozwój zostaje ograniczony). W czasie prowadzonych badań zaobserwowano, że nadmiar żelaza po suplementacji zwiększa ryzyko infekcji bakteryjnych, a także wirusowych, choć w mniejszym stopniu.

Jak sprawdzić poziom żelaza? 

Samo badanie poziomu żelaza nie ma aż tak dużej wartości diagnostycznej, ponieważ wykazuje duże wahania w zależności od tego, co zjesz. Bardziej przydatne jest zmierzenie poziomu ferrytyny, która dostarcza informacji na temat żelaza zmagazynowanego w wątrobie. Oba badania wykonasz w dowolnym laboratorium, oddając do analizy próbkę krwi pobranej z żyły łokciowej. Pamiętaj, aby przed diagnostyką zachować post trwający 12-14 godzin. Zanim udasz się do laboratorium, możesz wyłącznie napić się odrobiny wody. 

 Zakresy referencyjne są uzależnione od wieku i płci, ale też laboratorium, które wykonywało analizę. Zawsze odnoś się do norm podanych na otrzymanym wyniku. Twój lekarz także zwróci na nie uwagę podczas stawiania diagnozy lub planowania dalszych badań. 

Jak leczyć nadmiar żelaza? 

Podstawą leczenia nadmiaru żelaza jest odstawienie suplementów diety z tym składnikiem i ograniczenie spożycia produktów obfitujących w żelazo. Nie może się to jednak odbyć kosztem innych ważnych składników mineralnych i witamin. Najlepiej zbilansować wiec dietę pod okiem dietetyka. Niestety, nie zawsze takie postępowanie jest skuteczne i wystarczające.  

Może się okazać, że jedyną skuteczną formą terapii będzie flebotomia, czyli upuszczanie krwi. Zabranie 500 ml krwi usuwa aż 200-250 mg żelaza. Wówczas szybkie odtwarzanie się czerwonych krwinek uszczupla zapasy ferrytyny. Innym rozwiązaniem jest stosowanie leków usprawniających wydalanie żelaza (np. deferoksaminy) oraz przyjmowanie wapnia, które zmniejsza stopnień przyswajania pierwiastka. 

Bibliografia: 

1. Borkowska A., Antosiewicz J., Żelazo – przyjaciel, który bywa toksyczny, Kosmos – problemy Nauk Biologicznych 2020, t. 69 nr 4
   
2. Derc K., Grzymisławski M., Skarupa-Szabłowska G., Hemochromatoza pierwotna, Gastroenterologia Polska 2001, nr 8 (2), s. 181-188. 
3. Lipiński P., Starzyński R., Styś A., Staroń R., Gajowiak A., Niedokrwistość na tle niedoboru żelaza w diecie, Kosmos – problemy Nauk Biologicznych 2014, t. 63, nr 3(304), s. 373-379. 
4. Orlicz-Szczęsna G. Żelazowska-Posiej J., Kucharska K., Niedokrwistość z niedoboru żelaza, Current Problems of Psychiatry 2011, nr 12(4), s. 590594.