Nadnercza – budowa, funkcje oraz choroby nadnerczy

Nadnercza to niewielkie gruczoły dokrewne odpowiedzialne za produkcję hormonów z grupy glikokortykosteroidów, mineralokortykosteroidów i androgenów. Uszkodzenie struktury tych narządów lub rozwój w ich obrębie guzów prowadzi do zaburzenia funkcjonowania organizmu. Jakie choroby powstają w wyniku niedoboru i nadmiaru hormonów nadnerczy i czym się objawiają?

Budowa nadnerczy

Nadnercza to parzyste gruczoły położone nad górnymi biegunami nerek. Prawe nadnercze ma kształt piramidy, leży w sąsiedztwie przepony, wątroby i żyły głównej dolnej. Lewe nadnercze przypomina półksiężyc i rozciąga się od górnego bieguna nerki do jej wnęki. Znajduje się w pobliżu śledziony, żołądka, trzustki i przepony.

Nadnercza leżą wewnątrz powięzi otaczającej nerki i są od nich oddzielone mocną torebką powstałą z tkanki łącznej. Otacza je cienka warstwa tkanki tłuszczowej. W budowie nadnerczy wyróżnia się zewnętrzną warstwę korową oraz wewnętrzną warstwę rdzeniową. Kora nadnerczy ma barwę żółtą i zajmuje większą część gruczołu. Rdzeń nadnerczy ma ciemniejszą barwę. Tworzy go splot tkanki nerwowej, który otoczony jest siecią małych naczyń krwionośnych.

Krew tętnicza dociera do nadnerczy za pośrednictwem tętnic: nadnerczowej górnej, środkowej i dolnej, które odchodzą odpowiednio od tętnicy przeponowej dolnej, aorty oraz tętnic nerkowych. Każde nadnercze posiada tylko jedną żyłę. Z prawego nadnercza krew płynie do żyły głównej dolnej, a z lewego do żyły nerkowej lewej.

Funkcje nadnerczy

Nadnercza to gruczoły wydzielania wewnętrznego odpowiadające za produkcję hormonów. W korze nadnerczy powstają kortykosteroidy (kortyzol, kortyzon i kortykosteron), które wpływają na metabolizm organizmu, gospodarkę wodno-elektrolitową oraz odgrywają ważną rolę podczas reakcji na stres.

Kora wytwarza także niewielką ilość androgenów, czyli hormonów płciowych (androstendionu, dehydroepiandosteronu, testosteronu i dihydrotestosteronu) wpływających na wzrost organizmu, popęd płciowy oraz kształtowanie się męskich cech ciała. W rdzeniu nadnerczy powstaje  adrenalina i noradrenalina – tzw. hormony walki i ucieczki.

Choroby nadnerczy

Niedoczynność nadnerczy

Niedoczynność nadnerczy powstaje w wyniku niedostatecznej produkcji hormonów kory lub rdzenia nadnerczy. Pierwotna niedoczynność nadnerczy spowodowana jest uszkodzeniem narządu w przebiegu chorób autoimmunologicznych, gruźlicy, chorób nowotworowych oraz chorób metabolicznych. Do wtórnej niedoczynności nadnerczy dochodzi na skutek zaburzeń pracy przysadki mózgowej, która w prawidłowych warunkach wydziela adrenokortykotropinę (ACTH) stymulującą gruczoł nadnerczowy do pracy.

Przewlekła niedoczynność kory nadnerczy nazywana jest chorobą Addisona (cisawicą). Charakterystycznymi objawami tego schorzenia są:

• ciemne zabarwienie skóry i błon śluzowych,
• stałe osłabienie i zmęczenie,
• powtarzające się zasłabnięcia,
• ból mięśni i stawów,
• słaba tolerancja wysiłku,
• brak apetytu, nudności, wymioty i biegunki,
• spadek masy ciała.

Leczenie pierwotnej niedoczynności polega na farmakoterapii glikokortykosteroidami, mineralokortykosteroidami oraz w niektórych przypadkach androgenami.

Nadczynność nadnerczy

U chorego z nadczynnością nadnerczy dochodzi do nadmiernego wydzielania hormonów. Nadmiar hormonu rdzenia nadnerczy – kortyzolu wywołuje zespół Cushinga, a zbyt wysoki poziom aldosteronu – hiperaldosteronizm. Z kolei nadczynność kory nadnerczy jest przyczyną powstawania guza chromochłonnego.

Przyczyną powstawania zespołu Cushinga są autonomiczne guzy nadnerczy, rozrosty mikro- i makroguzkowe nadnerczy oraz guzy przysadki. Choroba może również pojawić się z powodu przyjmowania wyższych niż zalecane dawek glikokortykosteroidów. Charakterystyczne cechy zespołu Cushinga to:

• otyłość typu centralnego,
• tzw. bawoli kark, który spowodowany jest gromadzeniem się tkanki tłuszczowej w obrębie tułowia i karku,
• zaczerwienienie twarzy,
• rozstępy na brzuchu, biodrach i udach,
• nadciśnienie tętnicze,
• bóle kostne i osteoporoza.

Leczenie hiperkortyzolemii polega na operacyjnym usunięciu zmiany (gruczolaka przysadki, guza nadnerczy) lub resekcji obu nadnerczy w przypadku rozrostów guzkowych. Leczenie objawowe obejmuje terapię nadciśnienia tętniczego, osteoporozy, zaburzeń lipidowych i węglowodanowych.

Guzy chromochłonne pojawiają się zazwyczaj między trzecią a piątą dekadą życia, równie często u mężczyzn i kobiet. Ponad 85 proc. guzów tego typu powstaje w rdzeniu nadnerczy. W większości przypadków są to łagodne zmiany nowotworowe wywodzące się z komórek chromochłonnych. Produkują one katecholaminy: adrenalinę i noradrenalinę, rzadziej dopaminę. Wśród objawów klinicznych guza chromochłonnego nadnerczy wymienia się: blednięcie skóry, zaburzenia pracy serca, nagłe uczucie gorąca, nadmierną potliwość, bóle głowy, drżenie mięśni i uczucie niepokoju. Schorzenie to leczy się operacyjnie.

Rak nadnerczy

Rak nadnercza to rzadki nowotwór złośliwy. Jeśli jest czynny hormonalnie, prowadzi do powstawania Zespołu Cushinga. Produkowane w nadmiarze androgeny wywołują u mężczyzn ginekomastię, natomiast u kobiet przyczyniają się do silnych krwawień miesiączkowych. Leczenie raka nadnerczy polega na chirurgicznym usunięciu guza oraz jego przerzutów.

Gruczolak nadnerczy jest łagodną zmianą nowotworową. Zazwyczaj wykrywa się go przypadkowo podczas badania obrazowego.  Objawy gruczolaka nadnerczy zależą od rodzaju wydzielanych przez niego hormonów: jeśli w nadmiarze produkowane są glikokortykosteroidy, rozwija się zespół Cushinga, natomiast gdy są to mineralokortykortykosteroidy, wywołują one zespół Conna.

Przerost nadnerczy

Wrodzony przerost nadnerczy to choroba genetyczna przebiegająca ze śródmaciczną maskulinizacją narządów płciowych wykrywaną u noworodków płci żeńskiej oraz powiększonym prąciem u noworodków płci męskiej. Schorzenie, które nie zostanie zdiagnozowane na wczesnym etapie życia, wywołuje w późniejszych latach spadek masy ciała, biegunki i zaburzenia rytmu serca. Nieklasyczna postać choroby jest przyczyną nasilonego trądziku oraz spadku płodności.

Badanie nadnerczy

Początkowo diagnostyka chorób nadnerczy opiera się na badaniu stężenia wybranych hormonów we krwi lub w moczu. Spośród badań obrazowych najczęściej zleca się wykonanie badania USG jamy brzusznej, za pomocą którego można zaobserwować guzy przekraczające półtora lub dwa centymetry wielkości. Jak przygotować się do USG jamy brzusznej? Przygotowanie do USG nadnerczy obejmuje jedynie powstrzymanie się od spożywania posiłków na sześć godzin przed badaniem. Można pić wodę, lecz musi to być woda niegazowana. Jeśli istnieje potrzeba poszerzenia diagnostyki, wykonuje się tomografię komputerową, która umożliwia określenie wielkości oraz rodzaju guza.

Bibliografia:

1. P. Jonczyk, Symptomatologia zespołu Cushinga, Pediatr. Endocrinol. 13/2014;1(46):41-54.
2. K. Szosland i wsp., Pheochromocytoma — guz chromochłonny, Endokrynologia Polska/Polish Journal of Endocrinology 2006; 1 (57).
3. K. Lin-Su i wsp., Diagnostyka i terapia wrodzonego przerostu nadnerczy, Pediatric, Adolescent, & Young Adult Gynecology. 2009.