Nerw błędny – budowa, przebieg, uszkodzenie i leczenie. Dlaczego nazywa się go „wędrowcem”?

Nerw błędny, nazywany też nerwem X, to najdłuższy nerw czaszkowy, który pełni w organizmie wiele ważnych funkcji, w tym kontroluje oddychanie, mówienie i przełykanie. Miano „wędrowca” nerw błędny zyskał dzięki licznym włóknom nerwowym docierającym do licznych struktur: czaszki, narządów klatki piersiowej i narządów jamy brzusznej. Uszkodzenie nerwu błędnego może wywołać m.in. zaburzenia żołądkowo-jelitowe, dysfagię czy nadwrażliwość na bodźce. Jak zbudowany jest nerw błędny i w czym pomaga jego stymulacja?

Nerw błędny – budowa i przebieg

Nerw błędny ma charakter mieszany: prowadzi włókna ruchowe i czuciowe należące do części somatycznej oraz włókna przywspółczulne zaliczane do części autonomicznej. Włókna czuciowe biegną do opon mózgowo-rdzeniowych, błony bębenkowej, przewodu słuchowego zewnętrznego i małżowiny usznej. Włókna ruchowe nerwu błędnego unerwiają mięśnie krtani, gardła i podniebienia. Włókna przywspółczulne docierają do narządów wewnętrznych.

Jak przebiega nerw błędny? Jego początek znajduje się w rdzeniu przedłużonym, skąd wychodzi 10-18 pęczkami włókien i dochodzi do struktur głowy, szyi oraz ucha. Następnie dociera do mięśni gardła, podniebienia miękkiego, przełyku, tchawicy, oskrzeli, płuc, śródpiersia, serca i żołądka. Nerw X unerwia wszystkie narządy, w tym trzustkę, śledzionę, wątrobę, część jelita grubego, nerki oraz nadnercza. Końcowy przebieg włókien jest trudny do prześledzenia. Wyróżnia się 4 odcinki nerwu X: część głowową, szyjną, piersiową i brzuszną. Anatomicznie nerw błędny dzieli się także na zwój górny leżący w otworze szyjnym i zwój dolny znajdujący się ok. 1 cm poniżej zwoju górnego.

Nerw błędny – funkcje

Do funkcji nerwu błędnego zaliczamy:

• przekazywanie impulsów pomiędzy mózgiem a narządami ciała;
• uczestnictwo w kontroli automatyzmu serca – spowalnianie pracy serca;
• kontrolę gruczołów wydzielniczych;
• nerwową kontrolę układu odpornościowego – uruchamianie mechanizmów przeciwzapalnych;
• uczestnictwo w mówieniu, przełykaniu, przewodzeniu bodźców smakowych;
• obniżanie ciśnienia tętniczego krwi;
• kontrolowanie wydzielania insuliny;
• kontrolowanie nastroju;
• skurcze przepony;
• regulację procesów trawienia – kontrolę wytwarzania kwasu solnego, żółci; rozluźnienia zwieracza żołądka;
• powstawanie odruchu wymiotnego;
• wpływ na uczucie odprężenia i spokoju dzięki uwalnianej acetylocholinie.

Nerw błędny odgrywa również ważną rolę w komunikacji pomiędzy jelitami a mózgiem. Takie połączenie pozwala na przenoszenie informacji osią mózg-jelita i zapewnienie integralności obydwu narządów.

Nerw błędny – uszkodzenia i dysfunkcje

Nieprawidłowe działanie nerwu X spowodowane jest przez uszkodzenie włókien nerwowych bądź pnia mózgu. Dzieje się tak w przypadku urazów mechanicznych oraz rozwoju różnych schorzeń, np. zespołu Wallenberga, zespołu Guillaina-Barrego, boreliozy czy chorób neurozwyrodnieniowych. Do ucisku na nerw błędny dochodzi w sytuacji, gdy zostaną uszkodzone górne kręgi szyjne. Przyczyną zaburzenia funkcji nerwu błędnego może być również stres, urazy psychiczne czy zapalenie nerwu błędnego. Neuropatia nerwu błędnego (uszkodzenie nerwów obwodowych) jest z kolei wynikiem działania alkoholu.

Ucisk bądź podrażnienie nerwu błędnego dają objawy w postaci:

• dysfagii (zaburzeń połykania),
• chrypki,
• porażenia podniebienia,
• zmiany barwy i natężenia głosu, bezgłosu,
• uczucia wody w uszach,
• zaburzeń artykulacji,
• skurczu krtani i przełyku,
• problemów z oddychaniem,
• dolegliwości układu pokarmowego, w tym wymiotów, zaburzeń perystaltyki jelit,
• osłabienia,
• stanów lękowych,
• opadnięcia podniebienia miękkiego,
• problemów z wydzielaniem śliny,
• przyspieszenia pulsu i oddechu,
• gastroparezy – opóźnienia opróżniania żołądkowego,
• bólu narządu ruchu,
• zaburzeń odczuwania temperatury,
• częstszych infekcji i stanów zapalnych,
• nadwrażliwości na bodźce, w tym światło i hałas.

Nerw błędny – leczenie

Leczeniem dysfunkcji nerwu błędnego zajmuje się lekarz neurolog. Schorzenia można leczyć na dwa sposoby: przeprowadzając wagotomię, czyli zabieg przecięcia włókien nerwu X bądź pobudzając nerw błędny. Terapia polegająca na stymulacji nerwu błędnego stosowana jest m.in. u osób z padaczką, chorobą Alzheimera oraz lekooporną depresją. Pacjent może mieć wszczepiony generator impulsów bądź korzystać ze stymulatora nerwu błędnego, który jest przyczepiany do małżowiny usznej. Ile kosztuje stymulator nerwu błędnego? U pacjentów z padaczką wszczepienie stymulatora jest refundowane przez NFZ.

Istnieją również sposoby na wzmocnienie nerwu błędnego. Skutecznym ćwiczeniem nerwu błędnego jest głębokie oddychanie przeponowe, które należy wykonywać kilka razy dziennie. Pomocne jest także wykonywanie różnych technik relaksacyjnych: jogi, medytacji i treningu uważności. Pobudzenie nerwu błędnego można uzyskać działając niską temperaturą, przykładowo biorąc zimny prysznic lub przykładając ręcznik zamoczony w zimnej wodzie. Stymulująco działa też masaż tętnicy zatoki szyjnej.

Źródła:

1. Sigrid Breit, Aleksandra Kupferberg, Gerhard Rogler, Gregor Hasler, Vagus Nerve as Modulator of the Brain–Gut Axis in Psychiatric and Inflammatory Disorders, Front Psychiatry. 2018; 9: 44.
2. Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom V, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.