Niedobór żelaza – najczęstsza przyczyna niedokrwistości

Niedobór żelaza odpowiada za 50 proc. przypadków niedokrwistości. Nieprawidłowo zbilansowana dieta, spożywanie produktów bogatych w żelazo w niewłaściwym połączeniu, a także obfite miesiączki u kobiet… to tylko kilka możliwych przyczyn zbyt niskiego poziomu tego mikroelementu w organizmie. Dlaczego żelazo jest tak ważne? Po czym poznać jego niedobór? Jak podnieść poziom żelaza? 

Jaka jest rola żelaza w organizmie? 

W organizmie ludzkim żelazo związane jest przede wszystkim z hemoglobiną, ale nie tylko! Znajduje się również w hepatocytach (wyspecjalizowanych komórkach wątroby), makrofagach (komórkach żernych niszczących drobnoustroje), szpiku kostnym i osoczu. Nieco mniej żelaza zawartego jest w:  

• mioglobinie (białko mięśni poprzecznie prążkowanych),  
• cytochromach (białka transportujące elektrony),  
• peroksydazie i katalazie (grupa enzymów chroniących komórki przed utlenianiem). 

 Żelazo jest składnikiem hemu i pozwala hemoglobinie przyłączać cząsteczki tlenu oraz dwutlenku węgla, aby następnie transportować je wraz z krwią. Ponadto żelazo w hemie pozwala zmieniać stopnie utleniania – przeprowadzania na zmianę utlenianie i redukcji. Jest to niezbędne w procesie oddychania komórkowego. Jeśli więc organizm zmaga się z niedoborem żelaza, dochodzi do niedotlenienia organizmu i osłabienia jego wydolności.

Jaki jest prawidłowy poziom żelaza we krwi? 

Stężenie żelaza we krwi wykazuje wahania dobowe. Najwyższy jego poziom odnotowywany jest rano, a najniższy – wieczorem. Parametr ten może też bardzo zmieniać się w ciągu zaledwie kilku dni. Wystarczy zastosowanie suplementu czy zwiększenie spożycia produktów bogatych w ten mikroelement. Dlatego zakresy referencyjne są bardzo szerokie – wynoszą od 70 do 200 µg/dl (13-36 µmol/l). Poza badaniem samego poziomu żelaza, istotny jest też poziom ferrytyny. Dostarcza on informacji na temat zapasów mikroelementu w organizmie. 

Jak usprawnić uzupełnianie niedoborów żelaza w organizmie? 

Dzienne, zalecane spożycie żelaza powinno wynosić 10-15 mg. Nie całe zostanie wchłonięte, organizm przyswoi zaledwie 1-2 mg. Warto przy tym podkreślić, że lepiej przyswajalne jest żelazo hemowe (dwuwartościowe), czyli to, które pochodzi z mięsa – wchłaniane jest w 20-25 proc. Żelazo niehemowe (trójwartościowe), czyli pochodzące z roślin, wchłaniane jest w 5-10 proc. Na wchłanianie żelaza ogromny wpływ ma sposób łączenia produktów bogatych w mikroelement z innymi składnikami diety.

Jakie są objawy niedoboru żelaza? 

Nie zawsze niedobór żelaza objawiają się tuż po wyczerpaniu jego zapasów. Jest to przedutajony niedobór żelaza. Wówczas zapotrzebowanie organizmu przekracza jego zdolność do wchłaniania mikroelementu. Obniża się poziom ferrytyny i zapasy żelaza w szpiku, ale wyniki morfologii nie będą wykazywały nieprawidłowości. Również na etapie utajonego niedoboru żelaza nie pojawiają się wyraźne tego symptomy. Całe żelazo przyswojone z pokarmu zostaje zużyte na bieżąco. Taki stan w końcu przeradza się w anemię, która wiąże się z: 

• zmniejszoną wydolnością fizyczną, 
• bólami i zawrotami głowy, 
• spadkiem nastroju, 
• pogorszeniem koncentracji, 
• bladością skóry, 
• zajadami, 
• bladym i wygładzonym językiem, 
• znikomym apetytem, 
• spaczonym apetytem (np. na kredę), 
• łamliwością włosów i paznokci, 
• spadkiem odporności, 
• biegunkami.

Jakie są przyczyny niedoboru żelaza? 

Niewystarczający poziom żelaza w organizmie to często efekt: 

• nieprawidłowo zbilansowanej diety obfitującej w fityniany, szczawiany, wapń i fosfor, 
• stosowania diet redukcyjnych, 
• ograniczonego apetytu, 
• stosowania leków zmniejszających kwaśność soków żołądkowych. 

 Niedobory żelaza mogą wynikać z upośledzenia procesu wchłaniania mikroelementu w dwunastnicy i na początku jelita cienkiego oraz przewlekłej utraty żelaza (np. na skutek krwotoków, obfitych i długich miesiączek). Niedokrwistość wywołana niedoborem żelaza, zwłaszcza u seniorów, może mieć związek z chorobą wrzodową oraz nowotworem przewodu pokarmowego. Ponadto czasami jest powikłaniem stanów zapalnych jelit (np. przy celiakii) oraz niewłaściwego postępowania po gastrektomii, czyli częściowym lub całkowitym usunięciu żołądka. 

 Niedobory żelaza mogą ponadto wynikać z niewyleczonych chorób pasożytniczych. Taki efekt wywołuje inwazja glisty ludzkiej, tęgoryjca dwunastnicy i przywry krwi. To mit, że zakażenia te spotykane są tylko w Azji i Afryce. Częste podróże i migracje ludności sprzyjają przenoszeniu infekcji także na inne kontynenty. 

Jakie mogą być skutki niedoboru żelaza w ciąży? 

Anemię z niedoboru żelaza diagnozuje się u aż 30-50 proc. kobiet w ciąży. Najczęściej jest to efekt bagatelizowania problemu długich i obfitych miesiączek przed ciążą. Organizm nie jest w stanie uzupełnić zasobów żelaza w czasie, gdy zapotrzebowanie na nie znacząco wzrasta w czasie trzech trymestrów. 

 Konsekwencjami nieunormowanych niedoborów żelaza w ciąży mogą być nawet wady wrodzone, poronienie czy obumarcie płodu. Zwiększa się również ryzyko odklejenia łożyska czy niegłówkowego ułożenia dziecka, przedwczesnego porodu i niskiej masy urodzeniowej (poniżej 2500 g). 

Czy niedobór żelaza u dziecka jest groźny? 

Mimo że niedobory żelaza u dzieci są powszechne, to nie oznacza, że nie jest to groźne. Najczęściej jest to konsekwencja niewystarczającej podaży mikroelementu w diecie (szczególnie gdy maluch jest wybiorczy pokarmowo albo zmaga się z nietolerancjami lub alergiami pokarmowymi). Niedobory żelaza mogą skutkować spadkiem odporności, napadami bezdechu, a także gorszą koncentracją i tym samym spowolnionym rozwojem intelektualnym.

Jak leczy się niedobory żelaza? 

Przy łagodnych niedoborach niekiedy wystarczające jest prawidłowe zbilansowanie diety pod okiem dietetyka. Jeśli jednak rozwinęła się już anemia, takie postępowanie może nie przynieść efektów. Wówczas konieczne jest wdrożenie suplementów. Rekomendowana porcja dobowa żelaza wynosi 3-6 mg/kg masy ciała (nie więcej niż 150 mg na dobę). Zwykle po czterech tygodniach widać istotną poprawę – hemoglobina wzrasta o 1 g/dl. Dla utrzymania efektów terapii konieczne jest jednak kontynuowanie przyjmowania suplementu przez łączny czas dwóch miesięcy. 

 Bibliografia: 

1. https://rcin.org.pl/Content/142612/POZN271_177922_biotechnologia-1999-no3-strozycki.pdf [dostęp 04.07.2023]. 
2. Chełstowska M., Warzocha K., Objawy kliniczne i zmiany laboratoryjne w diagnostyce różnicowej niedokrwistości, Onkologia w Praktyce Klinicznej 2006, t. 2, nr 3, s. 105-116. 
3. Janczak M., Janczak A., Anemia z niedoboru żelaza u dzieci – o czym warto pamiętać, Nowa Pediatria 2019, nr 23(4), s. 123-128. 
4. Kuras M., Zielińska-Pisklak M., Perz K., Szeleszczu Ł., Żelazo i cynk – główne mikroelementy niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, Lek w Polsce 2015, vol. 25, nr 5, s. 6-13. 
5. Karakulska-Prystupiuk E., Niedokrwistość z niedoboru żelaza – postępowanie w praktyce lekarza rodzinnego, Lekarz POZ 2019, nr 1, s. 49-55. 
6. Lipiński P., Starzyński R., Styś A., Staroń R., Gajowiak A., Niedokrwistość na tle niedoboru żelaza w diecie, Kosmos – Problemy Nauk Biologicznych 2014, t. 63, nr 3(304), s. 373-379. 
7. Myśliwiec M., Doustna suplementacja żelaza w niedokrwistości nerkowopochodnej, Forum Nefrologiczne 2012, t. 5, nr 3, s. 195-203. 
8. Pietrzak B., Seremak-Mrozikiewicz A., Marciniak B., Witek A., Leszczyńska-Gorzelak B., Niedokrwistość z niedoboru żelaza w położnictwie i ginekologii, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2016 t. 1, nr 3, s. 115-121.