„Hormonalna terapia menopauzalna nie jest konieczna, natomiast warto ją rozważyć u każdej kobiety” – mówi endokrynolog lek. Joanna Ciołek

Stosowanie terapii hormonalnej w okresie transformacji menopauzalnej ma pomóc kobietom w okresie menopauzy jak najłagodniej przez niego przejść. Czy jednak nie powoduje groźnych skutków ubocznych? Jakie istnieją do niej przeciwwskazania? Czy to rodzaj leczenia odpowiedni dla każdej kobiety? Na te i wiele innych pytań zadawanych przez osoby rozważające podjęcie tej metody leczenia odpowiada ekspertka – lek. Joanna Ciołek, endokrynolog i androlog.

Anna Sierant: Czy terapia hormonalna stosowana w okresie menopauzy to rozwiązanie dla każdej kobiety? Czy wyłącznie dla osób, u których objawy menopauzy są szczególnie uciążliwe? Jakie badania trzeba wykonać przed rozpoczęciem menopauzalnej terapii hormonalnej (nazywanej często niewłaściwie „hormonalną terapią zastępczą”, a przecież nie zastępuje ona funkcji rozrodczej, a tę hormonalną tylko częściowo)? Kobiety na forach menopauzalnych podobnych pytań zadają bardzo wiele.

Lek. Joanna Ciołek: Warto na wstępie wyjaśnić, że menopauza jest stanem klinicznym, w którym dochodzi do nieodwracalnego zaprzestania czynności jajników, rozpoznawanym po 12 miesiącach od ustania miesiączkowania. Może powodować wiele uciążliwych objawów, takich jak: uderzenia gorąca, pogorszenie jakości snu, wahania nastroju, wzrost masy ciała, zaburzenia koncentracji. W dłuższej perspektywie zwiększa się także ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, osteoporozy, zmian zanikowych w układzie moczowo-płciowym.

Przebieg, czas trwania i nasilenie tych objawów jest indywidualny – u każdej kobiety wygląda to nieco inaczej. Najskuteczniejszym leczeniem objawów związanych z menopauzą jest wdrożenie terapii hormonalnej. Nie jest ona konieczna, zalecana automatycznie, natomiast warto ją rozważyć u każdej kobiety, szacując spodziewane korzyści i ryzyko podjęcia takiej terapii, a już na pewno warto to zrobić u kobiet, które wcześnie weszły w okres menopauzy, szczególnie przed 45. rokiem życia, oraz w przypadku istotnego nasilenia objawów menopauzy. Decyzja o włączeniu leczenia jest podejmowana indywidulanie, w porozumieniu z pacjentką.

Przed rozpoczęciem terapii konieczna jest ocena ogólnego stanu zdrowia kobiety, ze szczególnym naciskiem na zbadanie czynności wątroby, wykonanie USG sutków, badania i USG ginekologicznego, cytologii, przeprowadzenie analizy wywiadu chorób w rodzinie. Mogą też być zlecone dodatkowe badania, zależne od dotychczasowego stanu zdrowia pacjentki i danych uzyskanych podczas zbierania wywiadu lekarskiego.

Na czym polega terapia hormonalna w okresie menopauzalnym? Jej schemat dostosowuje się do konkretnej osoby (np. do tego, czy kobieta ma macicę, czy musiała być ona z przyczyn medycznych usunięta)?

Tak, terapia taka polega na podawaniu, najczęściej doustnie lub przezskórnie, preparatów zawierających same estrogeny lub estrogeny z progestagenem. Jeżeli kobieta ma macicę, konieczna jest ochrona przed przerostem endometrium poprzez zastosowanie leczenia estrogenami z progestagenem lub założenie wkładki domacicznej uwalniającej progestagen. Dobór leku i droga jego podania ustalane są indywidulanie, po uwzględnieniu stanu zdrowia i preferencji kobiety.

A kiedy najlepiej zacząć terapię? Czy czas jej wdrożenia ma wpływ na jej mniejszą lub większą efektywność?

Terapię najlepiej rozpoczynać w jak najkrótszym czasie od wystąpienia menopauzy, można ją rozważyć już nawet w okresie perimenopauzy (przejściowego okresu poprzedzającego wystąpienie menopauzy), gdy pojawiają się objawy związane z niedoborem estrogenów. Korzyści, jakie kobieta odniesie z leczenia, zależą od czasu jego włączenia oraz tego, jak długo samo leczenie trwa. Nie zaleca się rozpoczynania terapii powyżej 60. roku życia oraz powyżej 10 lat od wystąpienia menopauzy.

Czy ma znaczenie, jaką drogą podawane są hormony w ramach terapii?

Najkorzystniejszą dla wątroby i układu krążenia drogą podania hormonów jest podanie parenteralne (pozajelitowe) w formie przezskórnej lub iniekcji. Preparaty doustne wykazują bardziej niekorzystne działanie na wątrobę i na układ krzepnięcia.

A czy i jakie badania wykonywane są już w trakcie terapii hormonalnej w czasie transformacji menopauzalnej? Czy z tą metodą leczenia można „przesadzić” (np. brać leki za długo)?

Osoba w trakcie terapii hormonalnej przez cały czas pozostaje pod kontrolą lekarza. Po około 3-4 miesiącach leczenia wskazane jest wykonanie badań kontrolnych z oceną funkcji wątroby i układu krzepnięcia. Zalecana jest także coroczna kontrola internistyczna i ginekologiczna, kontrolne badanie sutków – mammografia/USG, okresowo cytologia, USG ginekologiczne zgodnie z zaleceniami ginekologa.

Jak długo powinna trwać tego rodzaju terapia? W jaki sposób ją odstawić?

Można ją stosować przez wiele lat. Podkreśla się szczególnie korzystny bilans korzyści do ryzyka przed 60. rokiem życia. Natomiast po 60. roku życia należy rozważyć zmianę terapii na przezskórne podawanie mniejszych dawek. Nie ma zalecanego określonego wieku, w jakim należałoby ją zakończyć – decyzja o kontynuowaniu lub zakończeniu terapii powinna być podejmowana indywidulanie dla każdej pacjentki.

A czy to prawda, że hormonalna terapia menopauzalna zwiększa ryzyko wystąpienia udaru? Czy w jeszcze jakiś inny negatywny sposób może wpłynąć na zdrowie?

Tego rodzaju terapia zwiększa ryzyko wystąpienia udaru mózgu w minimalnym stopniu, w niewielkim – zachorowania na raka sutka. Zwiększa też ryzyko wystąpienia choroby zakrzepowo-zatorowej, jednak zależy ono od wieku pacjentki, jej BMI, drogi podania leku oraz też od rodzaju progestagenu.

Czy fakt, że stosowało się wcześniej przez lata antykoncepcję hormonalną, wpływa na sposób przechodzenia menopauzy i czas jej wystąpienia? Czy jakieś inne czynniki z okresu przedmenopauzalnego mogą mieć wpływ na to, jak później działa terapia hormonalna?

Wcześniejsze stosowanie antykoncepcji nie wpływa na czas wystąpienia menopauzy i to, jak później się ją przechodzi. Antykoncepcją hormonalną można praktycznie płynnie przejść na terapię w okresie menopauzy. Warto pamiętać o utrzymaniu prawidłowej masy ciała, zdrowej diecie, regularnej aktywności fizycznej, niepaleniu tytoniu.

W Google często pojawia się pytanie związane z tym, czy terapia ta… odmładza organizm. Czy ma ona jakieś pozytywne efekty „uboczne”, poza łagodzeniem objawów menopauzy właśnie (kardioprotekcyjne działanie estrogenów, odchudzanie, hamowanie wypadania włosów, poprawienie wyglądu skóry)?

Terapia hormonalna na wiele sposobów pozytywnie wpływa na organizm. Jej wczesne włączenie wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka chorób układu krążenia oraz zawałów serca, ma też pozytywny wpływ na  grubość i elastyczność skóry oraz zawartość kolagenu w skórze. Nie ma jednoznacznych danych, które by potwierdziły wpływ terapii na wypadanie włosów. Wiadomo jednak, że może ona zmniejszać odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha i przyrost masy ciała, co ma wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2.

A czy terapia hormonalna w czasie menopauzy wpływa pozytywnie na mózg?

Tego rodzaju terapia może poprawiać nastrój, samopoczucie i jakość snu, nie wyklucza się korzystnego wpływu na zmniejszenie ryzyka wystąpienia depresji w okresie okołomenopauzalnym. Wpływ terapii hormonalnej w okresie menopauzy na funkcje poznawcze pozostaje nadal w trakcie badań.

Jakie są przeciwwskazania do stosowania tego rodzaju terapii i jakie objawy już w jej trakcie mogą wskazywać na to, by ją przerwać?

Tych przeciwwskazań jest co najmniej kilka. Należą do nich: rak sutka (aktualnie lub w przeszłości), rak endometrium, krwawienia z dróg rodnych o nieznanej przyczynie, choroba zakrzepowo-zatorowa, a także nieleczone lub źle kontrolowane nadciśnienie tętnicze, choroba/niewydolność wątroby, choroba wieńcowa, udar mózgu, zaburzenia krążenia mózgowego. Względne przeciwwskazania to wysokie stężenie trójglicerydów, kamica żółciowa i wysokie ryzyko zachorowania na raka sutka.

Jakie objawy występują po zakończeniu terapii?

Przede wszystkim odstawia się ją powoli, stopniowo obniżając dawki leków. Nie ma więc objawów związanych z zakończeniem terapii, natomiast istnieje ryzyko częściowego nawrotu objawów menopauzy –  można wówczas rozważyć powrót do terapii lub włączenie innego leczenia farmakologicznego.

A jakie mity wciąż pokutują na temat terapii hormonalnej w czasie menopauzy? Czy rzeczywiście może powodować raka np. piersi?

Taka terapia nie jest szkodliwa dla zdrowia kobiety, włączona w odpowiednim czasie i po właściwym doborze leku i drogi podania, po uwzględnieniu oczywiście przeciwskazań do terapii, może przynieść wiele korzyści  zdrowotnych i poprawić jakość życia.

Jeżeli chodzi o wzrost ryzyka raka sutka w następstwie stosowania terapii hormonalnej w okresie menopauzy – jest ono niewielkie i zależy od czasu trwania leczenia – szczególnie powyżej 5-7 lat terapii – oraz rodzaju leczenia, ponieważ nieco bardziej to ryzyko zwiększają preparaty estrogenowo-progestagenowe, a w mniejszym stopniu stosowanie samych estrogenów. Natomiast w niektórych badaniach wśród kobiet stosujących terapię hormonalną stwierdzano większy niż wśród kobiet niestosujących tej terapii odsetek raków piersi o mniejszym stopniu złośliwości oraz wolniejszym przebiegu klinicznym, czyli  nowotworów o lepszym rokowaniu do wyleczenia.

Lek. Joanna Ciołek jest absolwentką Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Specjalizuje się w zakresie endokrynologii oraz chorób wewnętrznych. Doświadczenie zawodowe zdobyła, pracując między innymi na stanowisku starszego asystenta w Klinice Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i Diabetologii CSK MSW w Warszawie oraz w Centrum Medycznym Damiana. W codziennej pracy zawodowej zajmuje się diagnostyką i leczeniem schorzeń endokrynologicznych, osteoporozy. Diagnozuje oraz prowadzi leczenie pacjentów z problemami związanymi z otyłością oraz zaburzeniami miesiączkowania.