Gronkowiec złocisty i skórny – objawy. Jak można się zarazić?

Gronkowiec złocisty oraz gronkowiec skórny stanowią naturalny element flory bakteryjnej skóry – występują w jamie ustnej, gardle, nosie, jelicie grubym i drogach moczowych. Nie zagrażają zdrowemu człowiekowi, jednak w wyniku spadku odporności organizmu mogą wywoływać niebezpieczne choroby. Jakie objawy mogą świadczyć o zarażeniu gronkowcem i jak wygląda leczenie?

Co to są gronkowce? 

Gronkowce (łac. Staphylococcus) to żyjące w skupiskach bakterie gram-dodatnie, których nazwa pochodzi od kształtu cząsteczki przypominającej grona (takie jak w kiściach winogron). Dotychczas zidentyfikowano ponad 30 rodzajów gronkowców, z czego część odgrywa istotną rolę w weterynarii, a połowa ze znanych gronkowców nie ma większego znaczenia dla ciała człowieka.  

Niektóre gronkowce są jednak dla ludzi szczególnie niebezpieczne ze względu na wydzielanie toksycznej enterotoksyny, przez którą rozwój zakażenia może prowadzić nawet do śmierci. Najlepiej zbadane i najczęściej występujące gronkowce to: Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty) oraz Staphylococcus epidermidis (gronkowiec skórny). Wśród innych rodzajów gronkowców wymienia się również: Staphylococcus haemolyticus, Staphylococcus saprophyticus oraz Staphylococcus lugdunensis. 

Gronkowiec złocisty – charakterystyka

Gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus) jest szybko rozprzestrzeniająca się bakterią znaną ze swojej oporności na antybiotyki. Szacuje się, że nawet co trzecia osoba w pewnym momencie życia jest nosicielem tej bakterii (około 10-20 proc. osób jest stałymi nosicielami, 50 proc. tymczasowymi, a blisko 25 proc. nosicielstwa dotyczy personelu medycznego) i przenosi ją na powierzchni skóry lub w nosie. Nosicielstwo bezobjawowe to efekt tzw. kolonizacji bakteryjnej. Gronkowiec najczęściej lokalizuje się w gardle, nosie, pochwie i na skórze. 

Jeśli dojdzie do spadku odporności organizmu, gronkowiec może prowadzić do rozwoju różnych chorób. Kiedy pojawi się we krwi (jest to tzw. bakteriemia) jest rozprowadzany po całym ciele, wywołując zakażenia zarówno miejscowe (ropnie, czyraki, wypryski, zapalenia spojówek), jak i ogólnoustrojowe (zapalenie górnych dróg oddechowych, zapalenie żył, zapalenie kości i szpiku kostnego, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). 

S. aureus wytwarza szereg toksyn pozakomórkowych, takich jak enterotoksyna A-E, toksyna zespołu wstrząsu toksycznego 1 (TSST-1) oraz epidermolizyna. Spożycie enterotoksyny wytwarzanej przez S. aureus w skażonej żywności może powodować zatrucie pokarmowego. Epidermolizyna prowadzi do gronkowcowego zespołu oparzonej skóry, a toksyna TSST 1 do bardzo groźnego zespołu wstrząsu toksycznego.

Gronkowiec skórny – charakterystyka

Podobnie jak gronkowiec złocisty, gronkowiec skórny zlokalizowany jest na skórze i błonach śluzowych. Staphylococcus epidermitis jest jedną z najczęstszych przyczyn zakażeń wewnątrzszpitalnych. Ze względu na potencjalną zdolność do tworzenia się biofilmu i kolonizacji na różnych powierzchniach, na zarażenie narażone są osoby, u których stosuje się inwazyjną terapię do leczenia lub podtrzymania życia – zaintubowane, dializowane, mające założone cewniki, sztuczne zastawki czy implanty medyczne.  

Jak można zarazić się gronkowcem?

Gronkowiec może przedostać się do organizmu człowieka kilkoma sposobami, lecz samo wniknięcie bakterii nie oznacza jeszcze zachorowania – zazwyczaj układ odpornościowy człowieka sam potrafi poradzić sobie z patogenem. Do zachorowania dochodzi po przedostaniu się bakterii do krwiobiegu na skutek przerwania ciągłości naskórka, najczęściej w okresie osłabionej odporności – np. z powodu nadmiernego stresu, niedawno przebytej choroby lub w okresie jesienno-zimowym. 

Na infekcje gronkowcem szczególnie narażone są: 

• osoby z otwartymi ranami, oparzeniami i skaleczeniami,
• osoby z chorobami skóry np. łuszczycą, 
• osoby z osłabioną odpornością (osoby starsze, osoby z chorobą nowotworową, chorzy w trakcie terapii immunosupresyjnej) oraz osoby chore na cukrzycę, przewlekłą niewydolność nerek, choroby obwodowe naczyń krwionośnych, 
• kobiety w ciąży, 
• dzieci (szczególnie niebezpieczny jest gronkowiec u niemowląt), 
• pacjenci z cewnikiem lub kroplówką, osoby po przebytym zabiegu chirurgicznym, personel medyczny, odwiedzający chorych goście. 

Objawy gronkowca złocistego

Gronkowiec może lokalizować się w różnych miejscach organizmu, dlatego objawy zakażenia zależą od miejsca bytowania bakterii. 

• Objawy gronkowca złocistego w nosie i gardle  

Gronkowiec złocisty często wywołuje zakażenia górnych dróg oddechowych. Może prowadzić do anginy, czyli zapalenia migdałków podniebiennych, które daje objawy takie jak: osłabienie, uczucie rozbicia, wysoka temperatura. Gardło staje się czerwone, wrażliwe, boli, pojawia się na nim ropny nalot, owrzodzenia lub drobne pęcherzyki. Często anginie towarzyszy również katar, kłopoty z przełykaniem i mówieniem. Węzły chłonne żuchwy i szyi są powiększone. Osoby dorosłe skarżą się na ból promieniujący do ucha, u dzieci pojawia się biegunka lub wymioty. Gronkowce są przyczyną ok. 30 proc. przypadków anginy, pozostałe przypadki są wywoływane przez paciorkowce. Gronkowiec złocisty w zatokach może wywołać zapalenia zatok, które objawia się silnym katarem, osłabieniem i wysoką temperaturą. 

• Objawy gronkowca złocistego w płucach i jelitach 

Gronkowiec złocisty może prowadzić do zapalenia płuc, które charakteryzuje się gromadzeniem się ropnej plwociny w płucach, kaszlem, wysoką temperaturą, uczuciem osłabienia i rozbicia, bólami mięśni. Gronkowiec złocisty w jelitach wywołuje nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha i mdłości.  

•  Gronkowiec złocisty – objawy skórne 

Bakterie gronkowca złocistego bytują na skórze, w którą wnikają przy skaleczeniu lub zadrapaniu, czego efektem może być: zapalenie mieszków włosowych, czyraki, ropne wypryski, guzki czy figówka gronkowcowa.  

Objawy gronkowca skórnego

Objawy gronkowca skórnego są podobne do tych wywoływanych przez gronkowca złocistego – S. epidermitis może powodować infekcje bakteryjne w postaci anginy, zapalenia górnych dróg oddechowych, płuc czy oskrzeli, którym towarzyszą ból gardła, kaszel, osłabienie, podniesiona temperatura ciała, zawroty głowy. U osób leczonych na oddziałach kardiologicznych, szczególnie po operacjach serca, z wprowadzonymi implantami i przy każdym innym, inwazyjnym leczeniu, gronkowiec skórny zwiększa ryzyko wystąpienia zapalenie wsierdzia (wsierdzie jest najgłębiej położoną tkanką w sercu). Objawem gronkowca skórnego może być również zapalenie układu moczowego lub zapalenie kości i szpiku. Gronkowiec skórny może manifestować się pod postacią wykwitów skórnych, ropni, jęczmieni i liszajców.  

Objawy gronkowca na twarzy

Gronkowiec na twarzy może być przyczyną kilku dość poważnych chorób skóry takich jak: zapalenie mieszków włosowych, figówka gronkowcowa, liszajec, ropnie i czyraczność. Figówka gronkowcowa to przewlekłe, ropne zapalenie mieszków włosowych. Na schorzenie to cierpią głównie mężczyźni– do zakażenia dochodzi bardzo często w czasie golenia zarostu, kiedy skóra ulegnie zadrapaniu lub skaleczeniu. Głównym objawem figówki gronkowcowej jest stan zapalny w obrębie skóry z zarostem – na brodzie, policzkach, wokół ust, a czasem nawet na głowie.  Skóra może puchnąć i boleć, pojawiają się liczne krostki w miejscach ujść mieszków włosowych – najczęściej przebite wyrastającym włosem. Z takich zmian tworzą się strupy, guzy i nacieki ropne. Wypryski pozostawiają po sobie liczne blizny. W trakcie choroby włosy łatwo wypadają, jednak po wyleczeniu sytuacja wraca do normy. Stan zapalny w figówce gronkowcowej ma charakter przewlekły. Leczenie gronkowca na twarzy trwa kilka tygodni, czasem kilka miesięcy.  

Gronkowiec odpowiada także za powstawanie jęczmienia na powiece. Pierwszymi objawami są zaczerwienienie i swędzenie oka. Po pewnym czasie rosnący jęczmień prowadzi do obrzęku powieki i łzawienia. Liszajec zakaźny to choroba o podłożu rumieniowym, w której pojawiają się drobne, szybko pękające pęcherzyki, a następnie tworzą „miodowe” strupy.

Gronkowiec złocisty u kobiet w ciąży i dzieci

Kobiety w ciąży i dzieci należą do grupy ryzyka zachorowania na infekcje gronkowcowe. Częstsze infekcje u dzieci są związane z niecałkowicie wykształconym układem odpornościowym. Gronkowcom u dzieci sprzyjają brudne ręce, liczne skaleczenia skóry i rozdrapywanie ran. U dzieci może pojawić się liszajec zakaźny, u noworodków częstym przypadkiem jest gronkowiec w oku –  dziecko może mieć kontakt z bakterią na pościeli, a następnie potrzeć rączką oczy. Gronkowiec w oku prowadzi do zaczerwienienia i swędzenia jednego lub obu oczu oraz do wysuszenia spojówki oka. Innym przykładek infekcji gronkowcowej są zakażenie pęcherzowe i złuszczające skóry noworodków. 

U kobiet w ciąży ryzyko zakażenia płodu i przedwczesnego porodu pojawia się w momencie przedostania się gronkowca do płynu owodniowego. Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia gronkowcem, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza, który dobierze odpowiednią terapię. Dziecko może zarazić się podczas karmienia piersią w wyniku bezpośredniego kontaktu ze skórą matki. W większości przypadków karmienie piersią nie jest przeciwwskazaniem do przyjmowania określonych antybiotyków stosowanych w leczeniu gronkowca. Jednak u niektórych dzieci może pojawić się wysypka, pokrzywka lub biegunka, jeśli są uczulone na antybiotyki. Gdyby tak się stało, konieczna jest konsultacja lekarska w celu ustalenia alternatywnego leczenia. 

Gdy ktoś w rodzinie ma potwierdzone zakażenie gronkowcowe, aby zminimaliować ryzyko zakażenia należy szczególnie dbać o higienę osobistą: myć ręce mydłem i wodą po jakimkolwiek kontakcie z osobą chorą, nie dotykać ran, skaleczeń i bandaży; nie korzystać ze wspólnych ręczników, mydeł, maszynek do golenia i innych przedmiotów osobistych.  

Diagnostyka gronkowca

Diagnostyka zakażenia gronkowcem polega na przeprowadzeniu przez lekarza wywiadu lekarskiego uwzględniającego występujące objawy kliniczne oraz zleceniu badań laboratoryjnych moczu i krwi. Dzięki pobraniu wymazu z gardła, nosa bądź pochwy można sprawdzić, która bakteria wywołała zakażenie i dobrać odpowiednią antybiotykoterapię. Do identyfikacji gatunków gronkowców stosuje się także testy na obecność koagulazy, testy aglutynacji lateksowej i testy oparte na PCR. Jeśli istnieje podejrzenie zatrucia pokarmowego, przydatne może okazać się badanie mikrobiologiczne spożytego pokarmu na obecność gronkowca.

Sposoby leczenia gronkowca

Leczenie chorób wywołanych gronkowcem skórnym polega na podawaniu antybiotyków i łagodzeniu objawów. Gronkowiec złocisty to niezwykle silna i odporna na leki bakteria – często zdarza się, że lekarze nie mogą dobrać odpowiedniego antybiotyku i dopiero podawanie którejś z kolei substancji przynosi skutek. Niektóre szczepy gronkowca wytwarzają penicylinazę – toksynę odporną na penicylinę i jej pochodne. 

Jeśli jest to konieczne, podaje się również inne leki, których wymaga sytuacja – np. przy zapaleniu wsierdzia mogą być podawane leki wspomagające pracę serca (np. diuretyki).  Gronkowiec na twarzy nie reaguje na leczenie naturalne – bakterie są obojętne na płukanki ziołowe, papki z owsianki i podobne metody. Zabiegi te pomogą odżywić i nawilżyć chorobowo zmienioną skórę, ale nie dadzą rady usunąć bakterii.  Konieczne jest stosowanie maści z antybiotykami lub przyjmowanie antybiotyków doustnie. Pod żadnym pozorem nie wolno wyciskać czyraków, rozdrapywać wykwitów i zbyt często dotykać chorej twarzy – takie działania mogą doprowadzić do pogorszenia się stanu i wydłużenia procesu leczenia. 

W bardzo wielu przypadkach osoby z gronkowcem muszą być leczone w szpitalu – szczególnie wtedy, kiedy gronkowiec wywołuje choroby skórne u dzieci. Zakażenia gronkowcem nie wolno lekceważyć ponieważ nieleczony może doprowadzić do sepsy, a w konsekwencji nawet do śmierci. Na gronkowca nie ma szczepionki, a sama bakteria jest wysoce odporna na antybiotyki, mimo to, dzięki zastosowaniu długiej i intensywnej terapii farmakologicznej, zakażenie gronkowcowe jest w pełni wyleczalne.

Bibliografia:

1. B. Nowakowicz-Dębek, Ł. Wlazło, M. Kasela, and M. Ossowski, “Epidemiologia wielolekoopornych szczepów Staphylococcus aureus”, Probl. Hig. Epidemiol., 2016.
2.  Organisation of Teratology Information Specialists, “Staphylococcus aureus (Staph Infection)”, Mother to Baby. Medications & More during Pregnancy & Aks The Experts, 2019.
3. A. Gnanamani, P. Hariharan, and M. Paul-Satyaseela, “Staphylococcus aureus: Overview of Bacteriology, Clinical Diseases, Epidemiology, Antibiotic Resistance and Therapeutic Approach”, InTech, 2017.
4. A. E. Namvar et al., “Clinical characteristics of Staphylococcus epidermidis: a systematic review”, GMS Hyg. Infect. Control, vol. 9, no. 3, p. Doc23, 2014, doi: 10.3205/dgkh000243.